Tổ chức các đơn vị hành chính - lãnh thổ là yếu tố quan trọng trong cấu trúc hành chính nhà nước, phản ánh sự phân chia quyền lực giữa trung ương và các cộng đồng địa phương. Việc điều chỉnh địa giới hành chính không chỉ đảm bảo sự đoàn kết, tôn trọng truyền thống của các dân tộc mà còn giúp chính quyền gần dân, nâng cao hiệu quả chỉ đạo, củng cố quốc phòng, an ninh, và tạo điều kiện phát triển kinh tế - xã hội. Vì vậy, nghiên cứu sự thay đổi địa danh, địa giới hành chính qua các thời kỳ là việc làm cần thiết để hiểu rõ sự chuyển biến của các vùng lãnh thổ về mặt hành chính, kinh tế, văn hóa.
Trong lịch sử Việt Nam, các đơn vị hành chính đã trải qua nhiều thay đổi lớn theo từng triều đại, từ châu, quận, đạo, phủ, đến xã, huyện, tỉnh. Những điều chỉnh này phản ánh sự biến động của đất nước trong từng giai đoạn lịch sử, từ phong kiến đến hiện đại.
Bộ sách là một công trình khoa học đồ sộ, cung cấp cái nhìn sâu sắc về quá trình thay đổi địa giới hành chính trên lãnh thổ Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử. Với dung lượng mỗi tập lên đến gần 1.000 trang khổ lớn, được khảo cứu, biên soạn công phu, nghiêm túc từ nhiều nguồn tư liệu khác nhau trong gần 30 năm của tác giả.
Tập 1 trình bày quá trình thành lập và thay đổi địa danh, địa giới đơn vị hành chính trong lịch sử Việt Nam từ thời các Vua Hùng dựng nước đến tháng 4/1975 khi miền Nam được hoàn toàn giải phóng, đất nước thống nhất. Ở tập này, nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Ân đã dày công tìm tòi, nghiên cứu và tổng hợp từ nhiều nguồn tài liệu cổ về lịch sử, địa lý trải suốt chiều dài hàng nghìn năm như Đại Việt sử ký của Lê Văn Hưu, Đại Việt sử ký toàn thư của Ngô Sĩ Liên và các sử thần triều Lê, Dư địa chí của Nguyễn Trãi, Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn, Khâm định Việt sử thông giám cương mục của Quốc sử quán triều Nguyễn, Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú… để trình bày về sự thành lập và những thay đổi về địa danh, địa giới đơn vị hành chính các cấp dưới các triều đại phong kiến như: châu, quận, đạo, lộ, phủ, thừa tuyên, dinh, tỉnh, huyện, giáp, hương, trấn, tổng, lý, xã… Những sự thay đổi này được tác giả trình bày chi tiết, rõ ràng thông qua các bảng tổng hợp, sự phân tích, đối chiếu tư liệu rất công phu. Qua đó giúp bạn đọc có được cái nhìn tổng quan, thông tin cơ bản nhất về mỗi vùng đất với tên khởi thủy là gì, địa giới như thế nào, giáp với những địa phương nào và đã qua bao nhiều lần thay đổi tên gọi, quá trình tách, nhập và thay đổi ra sao…
Một trong những điểm sáng và giá trị của Tập 1 nói riêng và bộ sách nói chung là tác giả đã dày công sưu tầm, tìm kiếm được nhiều nguồn tư liệu mới, nhất là những tư liệu nói về sự thay đổi địa danh, địa giới thời kỳ phong kiến và thời kỳ Pháp thuộc mà từ trước đến nay chưa được khai thác và tổng hợp như các bài viết về những thay đổi về địa lý hành chính của các tỉnh Bắc Kỳ, Trung Kỳ, Nam Kỳ thời kỳ Pháp thuộc cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX được in trên tạp chí Nghiên cứu lịch sử hay các tập san hành chính thời kỳ này.
Đặc biệt, tập sách đã trình bày những thông tin rất giá trị về chủ quyền của Việt Nam trên hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Điều này góp phần cung cấp thêm một nguồn tư liệu chính thống, cùng với hàng trăm tư liệu, tài liệu, văn bản của các tác giả, nhà nghiên cứu khác, công bố và khẳng định chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.
Ngoài ra, tác giả cũng dày công tìm tòi và tổng hợp được nguồn tư liệu lớn là các nghị quyết, quyết định, nghị định của Chính phủ, Quốc hội được lưu trữ tại nhiều trung tâm lưu trữ lớn của cả nước về những thay đổi địa danh, địa giới của các tỉnh, huyện, xã từ thời kỳ Cách mạng Tháng Tám, kháng chiến chống thực dân Pháp, kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Bên cạnh đó, trong thời kỳ đất nước bị chia cắt thành hai miền, tác giả đã tìm kiếm tư liệu và trình bày cả những văn bản, nghị định, sắc lệnh về thay đổi địa danh, địa giới các tỉnh phía Nam dưới sự quản lý của chính quyền Việt Nam Cộng hòa trong giai đoạn 1954 - 1975. Đây thực sự là những thông tin, tài liệu rất có ý nghĩa về địa lý - lịch sử địa phương.
Tập 2, tác giả tổng hợp được nguồn tư liệu khổng lồ là những văn bản pháp luật chính thống có độ tin cậy cao gồm các nghị quyết, nghị định, thông tư… của Chính phủ, Quốc hội thể hiện chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về sự thành lập, thay đổi địa danh, địa giới đơn vị hành chính trên cả nước từ sau ngày đất nước hòa bình, thống nhất, tiến hành công cuộc đổi mới đất nước và được cập nhật đầy đủ, kịp thời đến thời điểm tháng 12/2024. Những tư liệu này được sắp xếp, hệ thống hóa một cách khoa học theo trình tự thời gian, giúp các nhà nghiên cứu, hoạch định chính sách và bạn đọc có được một hệ thống thông tin xuyên suốt theo tiến trình lịch sử về sự thay đổi địa danh, địa giới các đơn vị hành chính trên toàn quốc.
Với những giá trị và ý nghĩa đó, bộ sách là công cụ hữu ích, cuốn “cẩm nang” đối với các đối tượng độc giả muốn tìm hiểu, nghiên cứu, khảo cứu về các vùng, miền, địa phương ở Việt Nam. Đặc biệt, hiện nay, Đảng và Nhà nước ta đang gấp rút tiến hành đổi mới, sắp xếp tổ chức, bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, trong đó có việc sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính các cấp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, điều hành và phát triển kinh tế - xã hội, bộ sách được xem là biên niên sử, bách khoa thư hữu ích. Bên cạnh đó, đây cũng là một nguồn tư liệu quý giúp lưu giữ, hệ thống hóa thông tin về các địa danh cũ mà chúng sẽ không còn tồn tại sau khi thực hiện sáp nhập các đơn vị hành chính.
Bằng việc tổng hợp từ hàng nghìn nguồn tư liệu phong phú, đáng tin cậy từ sách báo, văn bản pháp lý chính thống. Với sự khách quan và khoa học, bộ sách khảo cứu những thay đổi trong địa danh, địa giới hành chính qua các thời kỳ: từ thời kỳ Bắc thuộc, phong kiến, Pháp thuộc, Cách mạng Tháng Tám lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và hai cuộc kháng chiến trường kỳ chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, bảo vệ nền độc lập dân tộc, thời kỳ từ sau ngày đất nước hòa bình, thống nhất năm 1975 đến nay.
Đánh giá về giá trị của bộ sách, Thứ trưởng Bộ Nội vụ Trương Hải Long cho rằng, đây là một công trình khoa học được biên soạn và khảo cứu đồ sộ, công phu; là công cụ tra cứu có giá trị, hữu ích, thuận tiện đối với các cơ quan, viện nghiên cứu, các chuyên gia, nhà khoa học trong lĩnh vực quản lý địa giới hành chính, các nhà hoạch định chính sách, nhà nghiên cứu về địa danh học; đặc biệt, đối với việc nghiên cứu, biên soạn địa chí và lịch sử quốc gia, địa phương.
Đặc biệt trong bối cảnh các tỉnh, thành phố ở Việt Nam đang được xem xét sáp nhập nhằm tinh gọn bộ máy hành chính, nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển kinh tế - xã hội, bộ sách được xem là biên niên sử, bách khoa thư hữu ích.
Với những giá trị to lớn mà bộ sách mang lại, giúp lưu giữ thông tin về các địa danh cũ khi sáp nhập các đơn vị hành chính; là “cẩm nang” quý báu, là công cụ tra cứu có giá trị, hữu ích, thuận tiện đối với các cơ quan, viện nghiên cứu, các chuyên gia, nhà khoa học trong lĩnh vực quản lý địa giới hành chính, các nhà hoạch định chính sách, nhà nghiên cứu về địa danh học; đặc biệt, đối với việc nghiên cứu, biên soạn địa chí và lịch sử quốc gia, lịch sử địa phương.
