Dự báo của Alvin Toffler về sự phát triển mạnh mẽ của khoa học, công nghệ trong tác phẩm “Làn sóng thứ ba” và gợi mở đối với Thành phố Hồ Chí Minh

1. Đặt vấn đề

Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã và đang làm thay đổi thế giới trên nhiều phương diện khác nhau. Nếu như trước đây, tiềm lực quốc phòng, an ninh, sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế hay sự giàu có về mặt tài nguyên thiên nhiên... được xem là các yếu tố đánh giá sức mạnh tổng hợp, mức độ phát triển, lớn mạnh của các quốc gia. Nhưng trong giai đoạn hiện nay, khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo - một thành tựu quan trọng của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã trở thành thước đo quan trọng đánh giá sự phát triển và sức mạnh tổng hợp của một quốc gia.

Khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo đã mang lại nhiều điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của các quốc gia, điển hình như cải thiện rõ rệt năng suất lao động, tối ưu hóa các quá trình sản xuất, kinh doanh, từ đó giải phóng sức lao động của con người bằng máy móc, nâng cao chất lượng sản phẩm, thúc đẩy mạnh mẽ việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng hiện đại, tạo động lực giúp các ngành công nghiệp, dịch vụ có những bước nhảy vọt thần kỳ, phát triển cao và ít tác động đến môi trường tự nhiên... Chính những lợi ích đó đã thúc đẩy các quốc gia trong giai đoạn hiện nay quan tâm, đầu tư phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo.

Ngay từ những năm giữa thế kỷ XX, đã có nhiều nhà khoa học với các công trình nghiên cứu nổi tiếng chỉ ra sự phát triển tất yếu của khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo trên toàn thế giới, Alvin Toffler là một trong số đó. Alvin Toffler được biết đến là nhà tương lai học nổi tiếng người Mỹ, ông đã cho ra đời nhiều công trình nghiên cứu nổi tiếng thế giới liên quan đến việc dự báo sự vận động, phát triển của xã hội loài người.

Ông xem xã hội loài người vận động như những làn sóng, trong đó, làn sóng thứ ba được xem là làn sóng của xã hội tri thức (bắt đầu từ thế kỷ XX). Làn sóng thứ ba được xác định là giai đoạn xã hội loài người vô cùng phát triển với khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo là trọng tâm. Alvin Toffler cũng đưa ra những dự báo liên quan đến sự thay đổi của xã hội loài người khi khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo phát triển, đó là sự thay thế dần dần lao động là con người bằng hệ thống máy móc, trí tuệ nhân tạo ngày càng phát triển, phương thức lao động của con người có điều kiện được thay đổi từ lao động trực tiếp sang lao động phi tập trung, nền kinh tế tri thức sẽ đóng vai trò chủ đạo trong sự phát triển.

Thực hiện Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, Thành phố Hồ Chí Minh đã và đang triển khai việc phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo trong tất cả các ngành, các lĩnh vực, ở tất cả các khâu trong quá trình làm việc, sản xuất. Tuy nhiên, việc phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo tại Thành phố Hồ Chí Minh có những đặc trưng khác biệt so với các vùng, các địa phương khác. Do đó, để thúc đẩy phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo tại Thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian tới cần thiết phải nghiên cứu toàn diện, từ nhiều cách tiếp cận để đưa ra mô hình tổng quát cho sự phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo của Thành phố. Vì vậy, việc tham khảo những quan điểm mang tính dự báo của nhà tương lai học Alvin Toffler về sự phát triển của khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo cũng như những tác động của sự phát triển này đến xã hội, trên cơ sở đó có những tham mưu, đề xuất và gợi mở cho Thành phố Hồ Chí Minh là vô cùng cần thiết.

2. Những dự báo của Alvin Toffler về sự phát triển mạnh mẽ của khoa học, công nghệ trong tác phẩm “Làn sóng thứ ba”

Làn sóng thứ ba (The Third Wave) được Alvin Toffler dày công nghiên cứu và xuất bản năm 1980. Trong đó ông tập trung luận giải sự vận động, phát triển của xã hội loài người bằng hình tượng của ba làn sóng. Làn sóng thứ nhất: Xã hội nông nghiệp (bắt đầu từ khoảng 10.000 năm trước Công nguyên). Làn sóng thứ hai: Xã hội công nghiệp (thế kỷ XVIII - XIX). Làn sóng thứ ba: Xã hội tri thức (bắt đầu từ thế kỷ XX). Đặc biệt, Alvin Toffler tập trung luận giải và phân tích những dự báo trong tương lai của xã hội loài người ở làn sóng thứ ba. Một xã hội tương đối khác biệt so với xã hội ở các làn sóng trước, với trọng tâm là sự phát triển vượt bậc của khoa học, công nghệ và những thay đổi trong lao động, sản xuất khi khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo ngày càng phát triển, cụ thể như sau:

Một là, giai đoạn bùng nổ thông tin và kỷ nguyên số hình thành với sự phát triển và phổ cập của các thiết bị truy cập của máy tính cá nhân. Alvin Toffler cho rằng xã hội loài người vận động và biến đổi như những làn sóng, và làn sóng thứ ba là thời kỳ xã hội loài người sẽ phát triển dựa trên nền tảng là khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo. Ông khẳng định “chìa khóa của tiến bộ có tính cách mạng này là máy tính”. Để chứng minh luận điểm trên, ông đã chỉ rõ ngay khi mới ra đời năm 1950, máy tính chỉ mới thâm nhập chậm rãi vào đời sống và sản xuất của con người, khi đó những chiếc máy tính có kích thước to lớn và cồng kềnh. Tuy nhiên, bằng khoa học - kỹ thuật, máy tính không ngừng được cải tiến, nâng cấp và đã trở thành một trong những công cụ không thể thiếu trong đời sống hằng ngày của con người ngày hôm nay. “Những chiếc máy tính thông minh nay sẽ được sử dụng vào mọi công việc... chúng đã, đang và sẽ được gắn vào mọi thứ, từ máy điều hòa không khí ôtô, đến máy khâu và các thiết bị cân đo”.

Đồng thời, Alvin Toffler cũng khẳng định sự liên kết, chia sẻ dữ liệu giữa các hệ thống máy tính để hình thành một hệ thống dữ liệu dùng chung của các máy tính là một xu thế tất yếu. Đó là quá trình chia sẻ dữ liệu phục vụ cho mọi hoạt động của đời sống xã hội mà máy tính đóng vai trò trọng tâm. Qua đó hình thành một “tầng giao tiếp hoàn toàn mới cho hệ thống xã hội”.

Hai là, khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo phát triển đã dần chuyển đổi môi trường làm việc của con người theo xu hướng làm việc linh hoạt. Với sự phát triển vượt bậc của khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo đã và đang làm thay đổi phương thức làm việc của con người. Trong đó, Alvin Toffler trong tác phẩm Làn sóng thứ ba đã nhận định, thời đại của làn sóng thứ ba đã “hình thành nên một phương thức sản xuất mới có thể làm được: sự trở lại của nền công nghiệp tại gia trên cơ sở điện tử mới cao hơn, cùng một tầm quan trọng mới của ngôi nhà như là trung tâm của xã hội”.

Trong đó, ông đã phân tích một số nguyên nhân cho thấy, trong xã hội cũ con người thường không ủng hộ làm việc tại nhà của nhân viên vì nhiều lý do như “mọi người không muốn làm việc tại nhà, kể cả khi hộ có thể”; “Làm thế nào bạn có thể hoàn thành được công việc khi trẻ con chạy xung quanh?”.

Tuy nhiên, Alvin Toffler đã phân tích để làm rõ xu thế trên. Khi xã hội loài người đang ở giai đoạn của Làn sóng thứ hai, lao động làm việc tại các nhà máy chủ yếu là lao động chân tay, những người thực sự sản xuất các loại hàng hóa vật chất, những người trực tiếp xử lý những yếu tố vật chất. Tuy nhiên, xã hội loài người đã chuyển dịch từ Làn sóng thứ hai sang Làn sóng thứ ba. Nơi khoa học, công nghệ phát triển mạnh mẽ và được ứng dụng vào tất cả các khâu, các bước trong quá trình sản xuất, do đó, tỷ lệ người lao động sản xuất và người lao động kỹ thuật, lao động văn phòng sẽ cân bằng. Cùng với đó, các thiết bị làm việc được kết nối mang tính toàn cầu, những công nghệ hiện đại có thể tạo một “trạm làm việc” di động với một chiếc máy tính và những công cụ cần thiết ngày càng phổ biến đã tạo điều kiện thuận lợi cho phương thức làm việc tại nhà thay vì trực tiếp di chuyển đến cơ quan.

Đồng thời, Alvin Toffler cũng chỉ ra những hạn chế của làm việc trực tiếp, đặc biệt là tại các đô thị “Hầu hết các quốc gia công nghệ cao hiện đang trải qua một cuộc khủng hoảng về giao thông vận chuyển, với các hệ thống giao thông công cộng căng đến điểm giới hạn, đường xá và cao tốc tắc nghẽn, thiếu chỗ đỗ xe, ô nhiễm nghiêm trọng...” đã thôi thúc việc đẩy nhanh chuyển đổi từ mô hình làm việc trực tiếp sang làm việc tại “ngôi nhà điện tử”.

Tuy nhiên, Alvin Toffler cũng lưu ý không thể chuyển đổi môi trường làm việc ở tất cả những ngành nghề, những công việc. Chỉ những công việc có thể làm việc di động, không phụ thuộc quá nhiều và các yếu tố sản xuất vật chất thì mới có thể chuyển đổi phương thức làm việc một cách hoàn toàn.

Ba là, nền kinh tế tri thức chiếm vị trí ngày càng quan trọng trong tổng thể nền kinh tế và thông tin là một trong những yếu tố quyết định sự phát triển nền kinh tế. Kinh tế tri thức là một khái niệm tương đối mới trong xã hội hiện nay. Tuy nhiên, ngay từ rất sớm, Alvin Toffler đã khẳng định kinh tế tri thức sẽ là một trong những trụ cột, quyết định trình độ phát triển của các quốc gia “Con đường quyền lực và phát triển kinh tế của thế kỷ XXI không còn là con đường khai phát từ nguyên liệu và gân cốt của con người. Mà như chúng ta đã thấy là phải vận dụng con đường tâm trí mà thôi”.

Ông cho rằng trong tương lai, tri thức sẽ có giá trị hơn cả tài nguyên vật chất, vì nó có thể được tạo ra, nhân rộng mà không bị giới hạn như tài nguyên thiên nhiên. Điều này đã được minh chứng bằng thực tế khi tài nguyên thiên nhiên là hữu hạn, nhưng khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo là vô hạn. Các quốc gia có trình độ phát triển cao, có nền kinh tế lớn thường là những quốc gia có nguồn tài nguyên khoáng sản không quá phong phú, nếu không muốn nói là hạn chế.

Các yếu tố của tư liệu sản xuất trước đây đều có một đặc điểm chung là có những giới hạn nhất định, cũng như chịu những tác động nhất định của các yếu tố thời gian. Trong khi đó, người lao động với quá trình tái sinh về mặt sinh học có khả năng tự đổi mới, tự nâng cao trình độ, tay nghề, tự học hỏi, bồi dưỡng, không ngừng trau dồi tri thức để có thể đáp ứng được nhu cầu ngày càng cao của quá trình sản xuất. Do vậy, năng lực sáng tạo của người lao động là chìa khóa để nâng cao năng suất lao động trong nền kinh tế sáng tạo.

3. Một số gợi mở trong thúc đẩy phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo tại Thành phố Hồ Chí Minh nhìn từ dự báo của Alvin Toffler

Thành phố Hồ Chí Minh là thành phố có vai trò vô cùng quan trọng đối với sự phát triển của đất nước. Được xem là một trong những trung tâm kinh tế, chính trị, tài chính của đất nước và trong khu vực. Nghị quyết số 31-NQ/TW, ngày 30/12/2022 của Bộ Chính trị về phương hướng, nhiệm vụ phát triển Thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã xác định mục tiêu tổng quát là “động lực, đầu tàu, dẫn dắt trong vai trò của một trung tâm lớn về kinh tế, tài chính, thương mại, văn hoá, khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo, giáo dục - đào tạo của vùng kinh tế trọng điểm phía Nam và cả nước, là cửa ngõ quan trọng kết nối với khu vực và thế giới”¹. Để hiện thực hóa mục tiêu đưa Thành phố trở thành trung tâm khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, đồng thời tạo động lực mới cho Thành phố phát triển bức phá, phấn đấu đạt tăng trưởng kinh tế từ hai con số và vững vàng bước vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc cần nghiên cứu một số gợi mở nhìn từ dự báo của Alvin Toffler, cụ thể như sau:

Một là, Thành phố Hồ Chí Minh cần quan tâm đẩy nhanh tiến độ phổ cập hóa công nghệ thông tin thông qua việc tuyên truyền, giáo dục với người dân về vị trí, vai trò của nền tảng số trong bối cảnh hiện nay. Khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo chỉ được áp dụng một các hiệu quả khi và chỉ khi người dân tiếp cận và có thể sử dụng được các kết quả từ khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo. Người dân là chủ thể chính trong thực hiện các công việc trên.

Điển hình như việc xây dựng và phát triển nền hành chính số cần gắn với việc tuyên truyền, phổ cập cho người dân về quy trình, thủ tục cũng như phương pháp thao tác, làm việc trên nền tảng số. Việc người dân hạn chế trong tiếp cận khoa học, công nghệ thông tin đang là một trong những rào cản rất lớn hạn chế sự phát triển của khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo tại Thành phố Hồ Chí Minh, điều này được thể hiện thông qua việc một bộ phận người dân vẫn còn lúng túng khi giải quyết các thủ tục hành chính trên cổng dịch vụ công trực tuyến trước khi đến trực tiếp cơ quan hành chính Nhà nước thực hiện.

Hai là, khuyến khích mô hình làm việc linh hoạt trong cộng đồng doanh nghiệp trước hết là khuyến khích tư duy mở trong linh hoạt môi trường làm việc cho đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức, người hoạt động không chuyên trách ở các vị trí phù hợp. Trong bối cảnh khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo ngày càng phát triển, các phương thức làm việc số ngày càng phổ biến, đồng thời các công cụ, phương tiện làm việc thích ứng với môi trường số cũng được trang bị.

Việc nghiên cứu triển khai trên thực tế mô hình làm việc theo “nhà điện tử” cần được quan tâm trên trên thực tế. Xuất phát từ thực tiễn điều kiện làm việc tại Thành phố Hồ Chí Minh, Ủy ban nhân dân Thành phố cũng đã ban hành Đề án “Xây dựng nền công vụ Thành phố Hồ Chí Minh hoạt động hiệu lực, hiệu quả giai đoạn 2024 - 2030”. Trong đó xác định “Thực hiện chính sách cân bằng công việc - cuộc sống, nghiên cứu, đề xuất thí điểm các mô hình làm việc linh hoạt nhằm giúp cán bộ, công chức, viên chức làm việc hiệu quả hơn, tạo tâm lý thoải mái, tư duy tích cực, yên tâm gắn bó lâu dài đối với cán bộ, công chức, viên chức”². Do đó, cần quan tâm, nghiên cứu cụ thể hóa và có những đánh giá bước đầu về hiệu quả trong triển khai mô hình trên.

Ba là, thúc đẩy phát triển mạnh mẽ nền kinh tế tri thức bằng nhiều biện pháp khác nhau. Trong đó, quan tâm việc phát triển hạ tầng số, tạo điều kiện tiền đề cho việc phát triển của nền kinh tế số cũng như phương thức sản xuất số. Muốn rút ngắn quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, rút ngắn khoảng cách với các nước, phải khắc phục khoảng cách về công nghệ thông tin. Phát triển mạnh mẽ nguồn nhân lực số chất lượng cao, trong đó cần quan tâm đặc biệt, có chính sách và thực thi có hiệu quả chính sách thu hút nhân tài, đặc biệt là khu vực công, quan tâm, chú trọng đầu tư, tạo điều kiện để các cơ sở giáo dục đại học, học viện phát triển, đặc biệt là Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, nơi đào tạo và cung ứng nguồn nhân lực số chất lượng cao của Thành phố Hồ Chí Minh.

Bốn là, chuẩn bị những điều kiện tốt nhất để sẵn sàng phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo trong quá trình các bộ, ban, ngành Trung ương khẩn trương nghiên cứu, sửa đổi Luật Khoa học công nghệ và các văn bản có liên quan theo tinh thần chỉ đạo tại Nghị quyết 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Đặc biệt là hoàn thiện các quy định để triển khai trên thực tế các quy định sắp được thông qua và ban hành liên quan đến những vấn đề mà trước đây được xem là điểm nghẽn trong phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo tại Thành phố Hồ Chí Minh như cơ chế, chính sách đối vớ người tài năng, người có trình độ chuyên môn cao, những cơ chế, chính sách liên quan đến tài chính và nhiệm vụ ràng buộc đối với người làm công tác nghiên cứu khoa học.