Nho giáo - triết học Nho giáo là thành tựu phong phú và rực rỡ không chỉ của nền văn minh phương Đông mà của cả nhân loại. Triết học Nho giáo nhấn mạnh sự tu dưỡng đạo đức và quy phạm làm người; “đạo trung dung” và các đức tính nhân, lễ, nghĩa,…
Các giá trị Nho giáo “Nhân” - “Lễ” - “Nghĩa” - “Trí” - “Tín” chính là tư tưởng cốt lõi trong học thuyết của Khổng Tử - người được coi là nhà sáng lập triết học Nho giáo.
“Nhân” là trung tâm của các đức tính: tình cảm, chân thật, ngay thẳng, hết lòng vì nghĩa, rộng lượng, khoan dung và siêng năng, cần mẫn; người có đức tính nhân chỉ hành động vì nhân nghĩa, đối lập với kẻ bất nhân hành động vì lợi.
“Lễ” được xem là quy phạm đạo đức và hành vi được chế định cho con người, từ đó để biết việc nào nên làm, việc nào không nên làm. “Nhân” và “Lễ” gắn bó chặt chẽ với nhau, “Nhân” là nội dung của “Lễ”, “Lễ” là hình thức của “Nhân”.
“Nghĩa” là nguồn gốc của “Lễ”, là cách hành xử đúng đắn, “Nghĩa” cũng xuất phát từ “Nhân”, mang đậm tính nhân văn. Muốn thực hiện điều nghĩa thì cần gạt bỏ ham muốn dục vọng cá nhân, đồng thời muốn làm được việc “Nghĩa” thì phải có “Trí”.
“Trí” là trí tuệ, con người có trí tuệ, có sự hiểu biết mới thực hành đạo đức có hiệu quả. Chuẩn mực của “Trí” là hiểu biết mọi sự vật, sự việc; hiểu biết đến nơi đến chốn; chân thành, khiêm tốn trong hiểu biết; hiểu biết với tâm thế ngay thẳng, chính trực thì mới đạt đến “Nhân” và thực hiện được “Nhân”.
“Tín” là lòng tin, là niềm tin vào chính đạo, có nghĩa là lời nói và lễ, trí mới gây dựng được lòng tin, mới thực hiện được chữ “Tín”.
Bộ sách thánh hiền: Nhân - Lễ - Nghĩa do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật ấn hành.
1. Cuốn sách Sách thánh hiền - Nhân do hai tác giả Tần Tại Đông và Trần Hoa Châu chủ biên, đề cập sáu nội dung lớn, tương ứng với sáu cách hành xử để trở thành một con người có đức “Nhân”.
Một là, Vi nhân do kỷ - Chú trọng tu dưỡng tâm tính: Khuyến khích mỗi người vượt qua những ý niệm sai lầm, tập trung vào việc rèn luyện tâm hồn, từ đó đạt đến cảnh giới cao nhất của đức Nhân. Con người chính là yếu tố quyết định sự tu dưỡng của bản thân.
Hai là, Đức hành thao thủ - Dùng chuẩn mực đạo đức để nghiêm khắc kiểm soát bản thân: Để có được đức Nhân, mỗi người cần tu dưỡng những đức tính như lễ, nghĩa, trí, dũng, và phải nghiêm khắc tự kiểm tra hành động của mình theo các chuẩn mực xã hội.
Ba là, Nhân giả ái nhân: Chuẩn mực hành vi trong đối nhân xử thế: Người có đức Nhân luôn giúp đỡ người khác, hướng đến mục tiêu chung tốt đẹp, lan tỏa giá trị tích cực ra cộng đồng, xây dựng một xã hội hài hòa.
Bốn là, Dĩ hữu phụ nhân - Giao tiếp xã hội sẽ đạt đến đạo lý của đức “Nhân”: Yêu thương và hiểu người khác là điều cốt lõi của Nhân. Tác giả nhấn mạnh rằng để có tình bạn chân thành, cần có lòng nhân ái và khả năng nhận biết đúng người bạn tốt.
Năm là, Nhân giả vô địch - Phép tắc nhân tính trong “chốn quan trường”: Để thành công và đạt được danh tiếng, việc đối nhân xử thế tại chốn quan trường rất quan trọng. Lợi ích thực sự đến từ sự thành tâm, không phải từ sự lợi dụng hay nịnh bợ.
Sáu là, Dĩ nhân vi bản - Tư tưởng nhân đạo trong quản lý: Nhân không chỉ là tu thân mà còn là phương thức quản lý xã hội hiệu quả, tạo ra sự đoàn kết và phát triển hài hòa cho cộng đồng và đất nước.
2. Cuốn sách Sách thánh hiền - Lễ do hai tác giả Hạng Cửu Vũ và Chiêm Dật Thiên chủ biên, đề cập sáu nội dung lớn, tương ứng với sáu cách hành xử để trở thành một con người có đức “Lễ”.
Một là, Bất học lễ, vô dĩ lập - Dùng lễ để tu thân, chú trọng tu dưỡng đạo đức cá nhân. Có nghĩa là nếu con người không hiểu được nghi lễ thì sẽ khó lập thân trong xã hội. Với cách đưa lễ từ một phong tục cúng tế trở thành hạt nhân tinh thần trong việc giáo dục đạo đức xã hội truyền thống của Trung Quốc, Khổng Tử đã đặt ra yêu cầu: “Lễ” phải lấy “Nhân” làm nền tảng, “Lễ” phải xuất phát từ đức “Nhân”, có nhiệm vụ tiếp tục hoàn thiện giá trị Người trong mỗi con người về khía cạnh hiểu và hành động đúng lễ nghi, quy phạm.
Hai là, Lễ dĩ quan đức, đức dĩ xử sự - Dùng lễ để xử lý công việc, giải quyết việc khó trong thiên hạ. “Lễ” được coi là quy phạm đạo đức, hành vi của con người, để từ đó thấy rõ việc nào nên làm, việc nào không nên làm.
Ba là, Lễ chi dụng, hòa vi quý - Dựa vào lễ để kết giao bạn bè, áp dụng đạo Trung dung trong các mối quan hệ giao tiếp. Trung dung tổng hợp những tư tưởng, đạo lý tinh hoa của học thuyết Nho giáo thành một bộ phương pháp, chuẩn mực trong ứng xử, hành vi của con người. Trong các mối quan hệ giao tiếp, “trung dung” và “trung hòa” được biểu hiện ra bằng “Lễ”. Lễ là hình thức biểu hiện công bằng, chính trực nhất trong quan hệ giao tiếp xã hội.
Bốn là, Hiếu, lễ chi thủy dã - Tất cả mọi lễ tiết trong thiên hạ đều bắt đầu từ đạo hiếu trong gia đình. Trong cuộc đời, mỗi con người đều phải học rất nhiều nghi lễ, những lễ nghi đầu tiên mà ai cũng cần tu dưỡng chính là lễ nghi đối với cha mẹ, gọi là hiếu. Do vậy, hiếu là điểm xuất phát của lễ. Muốn là người biết lễ nghi với thiên hạ thì trước hết phải biết hiếu lễ, kính trọng với chính bậc sinh thành ra mình. Kẻ bất hiếu sẽ không thể trở thành người có lễ tiết được, bởi hiếu chính là lễ tiết quan trọng, cơ bản nhất của mỗi con người.
Năm là, Đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ - Dùng đạo đức để dẫn dắt bách tính, dùng lễ chế để cảm hóa dân chúng: Phát huy và gìn giữ lễ pháp, người quản lý phải “học lễ, hiểu lễ”, “sống và làm việc theo lễ”.
Sáu là, Bất dĩ quy củ, bất năng thành phương viên - Ở chốn quan trường, người hiểu “lễ” sẽ có được thiên hạ. Chính trường từ xưa đến nay luôn là nơi đòi hỏi cách ứng xử phải đạt mức độ khéo léo nhất, thông minh nhất. Người có sự nghiệp thành công phải là người luôn biết kiên trì chữ “lễ”, phải biết đối nhân xử thế sao cho đạt được đến mức cứng rắn trong hành động và mềm mỏng về trí tuệ. Có như vậy mới đạt được những bước tiến cao, “hóa hung thành cát”.
3. Cuốn sách Sách thánh hiền - Nghĩa do hai tác giả Tiêu Hồng Quân - Nghê Diệc Trinh chủ biên, đề cập sáu nội dung lớn, tương ứng với sáu cách hành xử để trở thành một con người có đức “Nghĩa”.
Một là, Đạo nghĩa trường tồn, dĩ nghĩa vi hồn: Chú trọng làm phong phú nội hàm của đạo nghĩa. Người có đạo nghĩa chính là người trọng nghĩa khí, trọng tình nghĩa; khiêm tốn học hỏi mọi người xung quanh, nhất là bậc hiền tài; nghiêm khắc kiểm điểm và sửa chữa những thiếu sót của bản thân; biết việc nào nên làm, việc nào không nên làm. Đạo nghĩa phải thể hiện bằng những hành động cụ thể để đạt tới tầm cao nhất của chân - thiện - mỹ.
Hai là, Nghĩa, nhân chi chính lộ dã: Đạo nghĩa - con đường chân chính của loài người. Câu nói trên vốn có hàm ý rất rộng, từ “nghĩa” trong câu nói này có nghĩa là “quy tắc”, “trật tự”. Để trở thành người hiểu và có lễ nghĩa, cần phải giữ nguyên tắc quy chuẩn về hành vi để luôn biết tự kiềm chế bản thân trong giao tiếp, ứng xử. Bên cạnh đó, con người còn cần phải biết tôn trọng người khác. Có vậy mới làm cho “trật tự” được hình thành và thể hiện cụ thể trong sự hài hòa, biểu hiện cụ thể như: trong công việc phải chí công vô tư, không bị dao động bởi quyền lực, lợi ích, biết kiên trì đạo nghĩa.
Ba là, Quân tử nghĩa dĩ vi chất: Nói đạo nghĩa, trọng đạo nghĩa trong giao tiếp giữa người với người. Người quân tử chân chính cần phải biết trọng tình nghĩa, nói lời nghĩa khí. Để làm được điều đó, đòi hỏi “chúng ta phải nắm bắt cách ứng xử nhất định trong giao tiếp như: thể hiện rõ chủ ý, để người khác hiểu mình; “mất lòng tin sẽ không thể đứng vững”; rắp tâm hại người là điều không nên làm; kết giao bạn bè phải học cách tán dương bằng hữu, đồng thời phải có nghệ thuật tiếp xúc khéo léo, biết cách quan sát lời ăn, tiếng nói, hành vi của người tiếp xúc; luôn nghĩ cho bạn bè, không làm điều gì trái đạo nghĩa; khi thành đạt không xa lánh, thờ ở với bạn bè gặp hoạn nạn”.
Bốn là, Kiến lợi tư nghĩa, nghĩa nhiên hậu thủ: Làm giàu trước hết phải làm việc nghĩa. Tư tưởng Nho giáo luôn nhấn mạnh “tuân thủ đạo nghĩa rồi mới hưởng lợi”, có giàu sang, phú quý thì vẫn làm việc nghĩa. Trong xã hội mà chủ nghĩa sùng bái đồng tiền đang lấn lướt, xu hướng “ham muốn vật chất”, chạy theo lợi ích đang len lỏi vào từng ngõ ngách của cuộc sống ngày nay, việc noi theo tư tưởng “trọng nghĩa khinh lợi” của Khổng Tử và các bậc thánh hiền khác để điều tiết, quy chuẩn hành vi, cách ứng xử trở thành điều cốt yếu, cần phải tu dưỡng, rèn luyện đối với những người ham muốn làm giàu, muốn xử lý đúng đắn mối quan hệ giữa đạo nghĩa và danh lợi.
Năm là, Nghĩa dĩ sinh lợi, lợi dĩ phong dân: Người quản lý cần có đủ trí tuệ. Trong phương diện chính sự, “Nghĩa” được các bậc Nho gia nói tới bao hàm hai ý, uốn nắn bản thân và quản lý người khác. Vì thế, trong mọi giai đoạn của lịch sử, mọi thăng trầm của xã hội thì vai trò của người làm công tác quản lý luôn có những yêu cầu nhất định. Tuy nhiên, yêu cầu được đặt lên hàng đầu chính là người quản lý cần có đủ trí tuệ và phải là người biết làm tấm gương cho người khác. Khổng Tử đã nói: “Chính giả, chính nghiệp. Tử soái dĩ chính thục cảm bất chính” (Người đứng đầu chính trực thì không cần ra lệnh người khác cũng làm theo. Thầy chính trực, trò nào dám không theo).
Sáu là, Tồn nghĩa vi vinh, bội nghĩa vi nhục: Xây dựng quan niệm giá trị đúng đắn. Khổng Tử một người thầy tài giỏi của mọi thời đại, ông đã khởi xướng ra quan niệm nhân sinh tích cực, dạy con người biết tự tin, tự tôn, tự cường và tự lập. Chất lượng cuộc sống được quyết định chính bằng thái độ của con người và cuộc sống có hạnh phúc và viên mãn hay không do chính chúng ta quyết định.
Bộ sách là một công trình khoa học được các tác giả dày công sắp xếp, biên soạn, đồng thời là những hướng dẫn tuyệt vời để mỗi người có thể áp dụng đức Nhân, Lễ, Nghĩa vào cuộc sống, xây dựng một xã hội ngày càng tốt đẹp hơn.
