Xây dựng đội ngũ trí thức vững mạnh toàn diện, đóng góp tích cực cho sự phát triển của Thành phố Hồ Chí Minh

1. Vai trò và định vị đội ngũ trí thức trong chiến lược phát triển Thành phố Hồ Chí Minh

Trí thức là lực lượng tiên phong trong xây dựng chủ nghĩa xã hội và đổi mới đất nước. Trong Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội Thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2030, tầm nhìn 2045, đội ngũ trí thức được coi là lực lượng trung tâm trong việc nghiên cứu, tham mưu, chỉ đạo, triển khai các sáng kiến phát triển đổi mới, đối với các lĩnh vực từ quản lý nhà nước, khoa học công nghệ đến văn hóa, giáo dục, y tế...

Thứ nhất, đội ngũ trí thức là lực lượng chủ lực trong sáng tạo và chuyển giao tri thức. Trong nền kinh tế tri thức, tài nguyên quan trọng nhất không còn là tài nguyên thiên nhiên mà chính là tri thức và năng lực đổi mới sáng tạo. Trí thức chính là chủ thể tạo ra tri thức mới, phát triển công nghệ, sản sinh sáng chế, giải pháp kỹ thuật, mô hình quản trị tiên tiến, góp phần nâng cao năng suất lao động và chất lượng sản phẩm. Những sáng tạo trong lĩnh vực công nghệ cao, trí tuệ nhân tạo, công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, y sinh, vật liệu mới... do đội ngũ trí thức dẫn dắt chính là động lực cho phát triển kinh tế Thành phố theo chiều sâu và bền vững.

Thứ hai, đội ngũ trí thức là hạt nhân trong hoạch định chiến lược và tư vấn chính sách. Với kiến thức chuyên sâu và tư duy phản biện, trí thức có khả năng cung cấp luận cứ khoa học cho việc xây dựng chiến lược, quy hoạch phát triển, xây dựng thể chế quản trị hiệu quả, từ đó nâng cao chất lượng điều hành và quản lý đô thị. Thực tế cho thấy nhiều chính sách lớn của Thành phố như phát triển đô thị thông minh, chuyển đổi số, xây dựng khu đô thị sáng tạo phía Đông (Thành phố Thủ Đức), phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo... đều có sự tham gia tích cực của đội ngũ trí thức từ khâu nghiên cứu đến tư vấn, triển khai.

Thứ ba, đội ngũ trí thức là lực lượng nòng cốt trong đào tạo, bồi dưỡng nhân lực chất lượng cao. Thành phố Hồ Chí Minh hiện có hơn 70 trường đại học, hàng trăm viện nghiên cứu, trung tâm đào tạo là nơi quy tụ hàng chục nghìn giảng viên, nhà nghiên cứu, chuyên gia trong nước và quốc tế. Đây là lực lượng then chốt trong việc phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho Thành phố, đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế số và hội nhập quốc tế. Những tiến bộ về chương trình đào tạo, phương pháp giảng dạy, liên kết quốc tế, khởi nghiệp trong sinh viên... đều gắn liền với vai trò của trí thức.

Thứ tư, trí thức có vai trò lan tỏa và dẫn dắt giá trị văn hóa - xã hội tiến bộ. Trong quá trình phát triển, không chỉ kinh tế mà văn hóa, đạo đức xã hội, bản sắc đô thị... cũng cần được nâng tầm. Trí thức chính là người truyền bá, bảo tồn và phát triển các giá trị văn hóa tốt đẹp; đấu tranh với các biểu hiện lệch chuẩn, phản văn hóa; góp phần xây dựng lối sống văn minh, khai phóng và tiến bộ. Họ đồng thời là lực lượng quan trọng trong bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, phản bác các luận điệu sai trái, thù địch, giữ vững ổn định chính trị - xã hội.

Thứ năm, đội ngũ trí thức tham gia tích cực vào đổi mới mô hình tăng trưởng và chuyển đổi số. Trong thời đại kinh tế số, sự phát triển của trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, Internet vạn vật... đang tái định hình lại cách thức vận hành của các ngành, các lĩnh vực. Thành phố cần đội ngũ trí thức làm chủ công nghệ, đồng thời tích hợp nó vào thực tiễn quản lý đô thị, sản xuất, kinh doanh, giáo dục, y tế, giao thông... Từ đó tạo ra các mô hình kinh tế mới như kinh tế chia sẻ, kinh tế nền tảng, kinh tế tuần hoàn - phù hợp với xu thế phát triển toàn cầu.

Thứ sáu, đội ngũ trí thức còn đóng vai trò kết nối Thành phố với cộng đồng khoa học trong và ngoài nước. Thông qua các hội nghị, hợp tác quốc tế, dự án nghiên cứu và liên kết học thuật, trí thức là cầu nối để Thành phố tiếp cận các thành tựu mới, tranh thủ chất xám toàn cầu và xây dựng mạng lưới đổi mới sáng tạo. Đặc biệt, cộng đồng trí thức Việt kiều có trình độ cao và tâm huyết với quê hương là nguồn lực quý giá nếu được thu hút và phát huy đúng cách.

Như vậy, trong chiến lược phát triển Thành phố nhanh, bền vững, bao trùm và hiện đại, đội ngũ trí thức không chỉ là đối tượng đầu tư phát triển mà còn là chủ thể kiến tạo, dẫn dắt, kết nối và lan tỏa các giá trị tri thức. Việc định vị đúng vai trò và có chính sách tương xứng là điều kiện tiên quyết để phát huy tối đa tiềm năng, sức sáng tạo và tinh thần cống hiến của trí thức trong mọi lĩnh vực đời sống xã hội.

2. Thực trạng đội ngũ trí thức tại Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay

Thành phố Hồ Chí Minh hiện đang sở hữu một đội ngũ trí thức đông đảo, phát triển nhanh cả về số lượng lẫn chất lượng, đa dạng về lĩnh vực và trình độ chuyên môn. Đây là lực lượng then chốt trong nhiều lĩnh vực như giáo dục - đào tạo, nghiên cứu khoa học, quản lý nhà nước, y tế, công nghệ thông tin, tài chính - ngân hàng, văn hóa - nghệ thuật... Với khoảng hai triệu người có trình độ đại học trở lên, trong đó có hàng chục nghìn người có trình độ sau đại học, hàng nghìn tiến sĩ và chuyên gia đầu ngành, đội ngũ trí thức Thành phố đã và đang đóng góp to lớn vào sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội và khoa học - công nghệ của địa phương.

Trong đó, đội ngũ trí thức trẻ nổi lên như một lực lượng đầy tiềm năng, tích cực tham gia các hoạt động nghiên cứu, đổi mới sáng tạo, khởi nghiệp và chuyển đổi số. Các chương trình hỗ trợ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo của Thành phố đã trở thành môi trường thuận lợi để giới trí thức trẻ thể hiện tài năng, nhiều sản phẩm, dự án khoa học công nghệ đã khẳng định vị thế trên thị trường trong nước và khu vực. Cùng với đó, các công bố khoa học, giải thưởng quốc tế do các nhà nghiên cứu trẻ đạt được trong những năm gần đây đã góp phần nâng cao hình ảnh khoa học của Thành phố trên trường quốc tế.

Không chỉ tham gia vào nghiên cứu và sáng tạo, đội ngũ trí thức Thành phố còn ngày càng thể hiện vai trò chủ động trong tư vấn, phản biện chính sách và xây dựng các đề án phát triển. Các hội thảo chuyên đề, đối thoại chính sách do Liên hiệp các hội Khoa học và kỹ thuật Thành phố, các hội nghề nghiệp và cơ sở nghiên cứu tổ chức đã tạo điều kiện để đội ngũ trí thức đóng góp nhiều sáng kiến, phương án cụ thể vào các chiến lược lớn của Thành phố như đô thị thông minh, công nghiệp văn hóa, giáo dục thông minh, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao... Những đóng góp này đã giúp chính quyền Thành phố có thêm cơ sở khoa học và thực tiễn trong việc hoạch định và triển khai các chính sách phát triển.

Tuy nhiên, đội ngũ trí thức Thành phố vẫn còn đối mặt với không ít khó khăn, bất cập cần được nhận diện rõ để có hướng khắc phục hiệu quả. Một trong những vấn đề nổi bật là sự mất cân đối trong cơ cấu ngành nghề. Trong khi một số lĩnh vực mũi nhọn như công nghệ cao, công nghiệp sáng tạo, năng lượng tái tạo, môi trường... vẫn thiếu hụt đội ngũ chuyên gia chất lượng cao thì ở một số ngành khác lại đang có dấu hiệu dư thừa hoặc chưa được phân bố hợp lý giữa khu vực công và tư nhân. Sự chênh lệch này ảnh hưởng đến hiệu quả huy động và sử dụng chất xám trong các lĩnh vực trọng điểm.

Bên cạnh đó, môi trường làm việc và cơ chế đãi ngộ cho đội ngũ trí thức vẫn chưa thật sự hấp dẫn và tạo động lực dài hạn. Tình trạng thiếu hụt kinh phí nghiên cứu, cơ sở vật chất lạc hậu, thủ tục hành chính rườm rà, cơ chế tài trợ còn hạn chế là những nguyên nhân làm giảm hiệu quả công tác nghiên cứu và chuyển giao tri thức. Điều này không chỉ khiến nhiều nhà khoa học, giảng viên chưa yên tâm cống hiến mà còn dẫn đến tình trạng chảy máu chất xám, đặc biệt là trong giới trí thức trẻ và trí thức có trình độ cao.

Việc thu hút và trọng dụng đội ngũ trí thức người Việt Nam ở nước ngoài và chuyên gia quốc tế có trình độ cao cũng chưa đạt hiệu quả như kỳ vọng. Mặc dù Thành phố có nhu cầu lớn về tiếp cận tri thức toàn cầu, song các cơ chế tuyển dụng, hợp tác và đãi ngộ vẫn thiếu linh hoạt, chưa phù hợp với thông lệ quốc tế. Điều này làm hạn chế khả năng “hút chất xám” của Thành phố trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu ngày càng khốc liệt.

Một vấn đề khác là vai trò của trí thức trong phản biện xã hội, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng và đấu tranh với các quan điểm sai trái, thù địch tuy đã có chuyển biến tích cực nhưng nhìn chung chưa đồng đều và chưa mạnh mẽ. Một bộ phận trí thức còn e dè, thiếu bản lĩnh chính trị, chưa thật sự tích cực tham gia vào các vấn đề lớn của đất nước, hoặc giữ thái độ trung lập trước các hiện tượng lệch chuẩn trong xã hội.

Sự phối hợp giữa các cơ quan nhà nước và đội ngũ trí thức trong công tác tham mưu, hoạch định và triển khai chính sách còn thiếu cơ chế thường xuyên, hiệu quả. Mặc dù có nhiều ý kiến đóng góp mang tính khoa học và thực tiễn cao từ đội ngũ trí thức, nhưng chưa có cơ chế tiếp nhận và chuyển hóa thành hành động cụ thể một cách hiệu quả, dẫn đến sự lãng phí về nguồn lực trí tuệ.

Toàn cảnh thực trạng đội ngũ trí thức tại Thành phố Hồ Chí Minh cho thấy nhiều kết quả tích cực, nhưng cũng đồng thời đặt ra không ít thách thức, yêu cầu phải có những đổi mới căn bản và toàn diện trong công tác xây dựng, phát huy vai trò của đội ngũ trí thức nhằm khai thác tối đa tiềm năng, sức sáng tạo và tinh thần phụng sự của lực lượng này vì mục tiêu phát triển bền vững của Thành phố trong giai đoạn mới.

3. Những giải pháp xây dựng đội ngũ trí thức Thành phố Hồ Chí Minh vững mạnh, toàn diện trong thời kỳ mới

Thứ nhất, hoàn thiện thể chế, chính sách để phát triển đội ngũ trí thức trong bối cảnh mới. Trong đó, việc cụ thể hóa các chủ trương của Đảng về phát triển đội ngũ trí thức thành các quy định pháp luật và cơ chế đặc thù cho Thành phố Hồ Chí Minh là yêu cầu cấp thiết. Cần xây dựng khung pháp lý linh hoạt nhằm thu hút, sử dụng và đãi ngộ trí thức một cách hiệu quả, phù hợp với cơ chế thị trường và hội nhập quốc tế, đặc biệt là trong các lĩnh vực công nghệ cao, trí tuệ nhân tạo, khoa học dữ liệu, môi trường và đổi mới sáng tạo.

Thứ hai, xây dựng môi trường làm việc, nghiên cứu, sáng tạo thuận lợi cho đội ngũ trí thức. Thành phố cần đầu tư mạnh mẽ cho hạ tầng khoa học - công nghệ, phát triển các trung tâm đổi mới sáng tạo, khu công nghệ cao, khu phần mềm tập trung; tạo điều kiện cho các viện nghiên cứu, trường đại học, doanh nghiệp công nghệ phối hợp trong nghiên cứu, ứng dụng, chuyển giao công nghệ. Đồng thời, cải cách thủ tục hành chính trong quản lý nghiên cứu khoa học để tạo điều kiện cho trí thức toàn tâm toàn ý cống hiến.

Thứ ba, có chính sách đào tạo, bồi dưỡng và phát triển bền vững nguồn nhân lực trí thức. Cần đẩy mạnh các chương trình đào tạo sau đại học, nâng cao trình độ chuyên môn, ngoại ngữ, kỹ năng số và kỹ năng quản lý cho đội ngũ trí thức trẻ. Song song đó là việc khuyến khích học tập suốt đời, chuyển giao tri thức giữa các thế hệ trí thức, phát huy vai trò các nhà khoa học lớn trong việc “dẫn dắt tri thức”, hình thành đội ngũ kế cận vững vàng.

Thứ tư, đổi mới cơ chế thu hút, trọng dụng và phát huy hiệu quả trí thức người Việt Nam ở nước ngoài và chuyên gia quốc tế. Thành phố cần có các chương trình hợp tác chiến lược với các trung tâm khoa học trên thế giới, tổ chức các diễn đàn khoa học quốc tế, thiết lập mạng lưới chuyên gia toàn cầu nhằm tạo kênh kết nối trí thức Việt kiều và chuyên gia quốc tế tham gia giải quyết các bài toán phát triển của Thành phố.

Thứ năm, nâng cao vai trò, trách nhiệm chính trị - xã hội của đội ngũ trí thức. Cần phát huy vai trò của trí thức trong bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, phản bác các quan điểm sai trái, thù địch; tham gia tích cực vào công tác phản biện xã hội, giám sát chính sách, phát huy trí tuệ trong xây dựng Đảng, chính quyền, nhất là trong bối cảnh truyền thông số, mạng xã hội ngày càng tác động sâu rộng đến nhận thức xã hội.

Thứ sáu, đẩy mạnh liên kết, hợp tác giữa các chủ thể trong hệ sinh thái tri thức - đổi mới sáng tạo. Chính quyền Thành phố cần chủ động kết nối các viện nghiên cứu, trường đại học, doanh nghiệp, tổ chức chính trị - xã hội, cộng đồng khởi nghiệp nhằm hình thành hệ sinh thái sáng tạo mở, nơi đội ngũ trí thức được phát huy cao nhất vai trò trung tâm trong nghiên cứu, chuyển giao, thương mại hóa tri thức.

Thứ bảy, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước đối với công tác phát triển đội ngũ trí thức. Các cấp ủy, chính quyền cần coi trọng công tác tư tưởng, động viên, khuyến khích tinh thần phụng sự và trách nhiệm xã hội của trí thức; phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc, các hội trí thức, các tổ chức xã hội - nghề nghiệp trong việc tập hợp, đoàn kết và đề xuất chính sách phát triển đội ngũ trí thức phù hợp với thực tiễn địa phương.

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, NXB. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021.

2. Ban Tuyên giáo Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh: Đề án xây dựng và phát triển đội ngũ trí thức Thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2030, tầm nhìn 2045.

3. Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh: Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết Đại hội đại biểu Đảng bộ Thành phố lần thứ XI (nhiệm kỳ 2020 - 2025).

4. Bộ Chính trị: Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 6/8/2008 về xây dựng đội ngũ trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

5. UBND TP. Hồ Chí Minh: Báo cáo tình hình phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo trên địa bàn Thành phố năm 2023.