1. Thực trạng quản lý nhà nước về thương mại điện tử
Nhận thức được tầm quan trọng của thương mại điện tử là một trong những lĩnh vực tiên phong của nền kinh tế số, tạo động lực phát triển kinh tế và dẫn dắt chuyển đổi số trong doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt là giai đoạn phục hồi hậu Covid-19, Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách, pháp luật về thương mại điện tử, tạo điều kiện thuận lợi cho lĩnh vực này hoạt động, phát triển. Đó là:
Một là, xây dựng chính sách và ban hành pháp luật về thương mại điện tử.
(1) Về chính sách đối với người bán: Nghị định số 52/2013/NĐ-CP ngày 16/5/2013 của Chính phủ về thương mại điện tử và Nghị định số 85/2021/NĐ-CP ngày 29/5/2021 về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 52/2013/NĐ-CP đã quy định cụ thể về các quyền và nghĩa vụ của thương nhân về các hoạt động kinh doanh buôn bán, bảo mật thông tin cá nhân, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Nghị định số 85/2021/NĐ-CP cũng quy định, từ ngày 01/01/2022, ngoài các hoạt động kinh doanh trên các sàn giao dịch thương mại điện tử thông qua website chính thống, thương nhân còn được thực hiện hoạt động thương mại trên các nền tảng mạng xã hội, như: Facebook, Zalo, Instagram,…
(2) Về chính sách đối với người tiêu dùng: để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, tại Điều 68, 69, 70, 71, 72 của Nghị định số 52/2013/NĐ-CP đã đưa ra một số quy định cụ thể về trách nhiệm, các chính sách bảo vệ thông tin người tiêu dùng, sử dụng thông tin của người tiêu dùng. Bên cạnh đó, đã có một số quy định về các hình thức xử phạt, từ xử phạt hành chính, phạt tiền đến truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các trường hợp vi phạm nặng. Mặc dù Nghị định số 52/2013/NĐ-CP có quy định về tiến trình thực hiện giao kết hợp đồng trên website nhưng người tiêu dùng thường không có thông tin đầy đủ về sản phẩm, dẫn tới tình trạng thông tin bất cân xứng, gây ra thiệt hại đối với người tiêu dùng.
(3) Về chính sách thuế trong thương mại điện tử: với mục đích bảo đảm cho việc quản lý đạt hiệu quả, các chính sách thuế đối với thương mại điện tử đã được thực hiện thông qua một số sắc thuế hiện hành, như: thuế giá trị gia tăng, thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế thu nhập cá nhân, thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế xuất - nhập khẩu. Bên cạnh đó, để nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về nguồn thu thuế từ thương mại điện tử, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 85/2021/NĐ-CP, Bộ Tài chính ban hành Thông tư số 40/2021/TT-BTC ngày 01/6/2021 quy định rõ trách nhiệm của người quản lý trên sàn thương mại điện tử. Theo đó, các cơ quan quản lý nhà nước sẽ được cung cấp đầy đủ và kịp thời các thông tin về giao dịch trên sàn thương mại điện tử, qua đó sẽ có các biện pháp thu thuế đúng và đủ theo quy định của pháp luật.
Việc ban hành các chính sách về thuế kịp thời đã giúp cơ quan quản lý nhà nước gia tăng hiệu quả trong thu thuế đối với hoạt động kinh doanh trên sàn thương mại điện tử. Chẳng hạn, năm 2023, số thuế thu từ thương mại điện tử bao gồm cả trong nước và ngoài nước đạt 8.632,5 tỷ đồng2. Điều này cho thấy, việc quản lý thuế với thương mại điện tử đã phát huy hiệu quả, đặc biệt là trong việc quản lý thuế với các cá nhân bán hàng qua các trang mạng xã hội.
(4) Về chính sách phát triển nguồn nhân lực thương mại điện tử: thương mại điện tử ngày càng phát triển nhanh chóng nên rất cần nguồn nhân lực chất lượng cao, được đào tạo bài bản. Hiện nay, có khoảng 60 trường đào tạo học phần thương mại điện tử3. Tuy vậy, các cơ sở đào tạo mới chỉ đáp ứng 30% nguồn nhân lực được đào tạo chính quy, 55% nguồn nhân lực đến từ các ngành có liên quan gần (như kinh doanh, thương mại, công nghệ thông tin); còn lại là đến từ các ngành nghề khác 4. Để đáp ứng nhu cầu về nguồn nhân lực, Quyết định số 645/QĐ-TTg ngày 15/5/2020 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử quốc gia giai đoạn 2021 – 2025 đã đặt ra mục tiêu: “Tới năm 2025 có 50% cơ sở giáo dục đại học và giáo dục nghề nghiệp triển khai đào tạo thương mại điện tử; 1 triệu lượt doanh nghiệp, hộ kinh doanh, cán bộ quản lý nhà nước, sinh viên được tham gia các khóa đào tạo về kỹ năng ứng dụng thương mại điện tử”.
(5) Về chính sách phát triển hạ tầng công nghệ: để phát triển hạ tầng công nghệ thông tin và truyền thông, ngày 22/9/2010, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1755/QĐ-TTg về việc phê duyệt đề án “Đưa Việt Nam sớm trở thành nước mạnh về công nghệ thông tin và truyền thông”. Chính sách trên đã mang lại kết quả tích cực: tính đến tháng 9/2022, số lượng người dùng Internet ở Việt Nam là khoảng 70 triệu người, tăng 0,8% trong giai đoạn 2020 - 2021 (chiếm hơn 70% dân số); số người sử dụng mạng xã hội ở Việt Nam là gần 76 triệu người, tăng gần 10 triệu người trong vòng 1 năm (tương đương 73,7% dân số). Với con số này, Việt Nam là quốc gia có lượng người dùng Internet cao thứ 12 trên toàn thế giới và đứng thứ 6 trong tổng số 35 quốc gia/vùng lãnh thổ khu vực châu Á 5.Bên cạnh đó, Mạng 5G được nghiên cứu và đưa vào sử dụng từ ngày 17/01/2020 là một bước tiến quan trọng trong phát triển hạ tầng công nghệ thông tin. Cho tới nay, mạng 5G của Viettel đang dần phủ sóng rộng rãi tới mọi tỉnh, thành phố khắp cả nước.
Hai là, xây dựng và ban hành pháp luật về thương mại điện tử.
Nhằm tạo hành lang pháp lý cho hoạt động, Quốc hội đã ban hành nhiều bộ luật quan trọng, như: Bộ luật Dân sự 2015, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023, Luật Viễn thông năm 2023, Luật An ninh mạng năm 2022, … Việc xây dựng và ban hành hệ thống pháp luật kịp thời đã tạo môi trường pháp lý thuận lợi, tạo động lực mạnh mẽ cho sự phát triển của thương mại điện tử trong những năm qua.
Ba là, kiểm soát thương mại điện tử.
Nhằm bảo đảm cho thương mại điện tử hoạt động hiệu quả, Bộ Công thương, Sở Công thương các tỉnh, thành phố tiến hành kiểm tra, giám sát về việc tuân thủ các quy định, pháp luật về thương mại điện tử. Cụ thể, năm 2022 đã gỡ bỏ 1.663 gian hàng với 6.437 sản phẩm vi phạm; chặn 5 website có dấu hiệu lợi dụng thương mại điện tử để kinh doanh hàng giả, hàng nhái và hàng không rõ nguồn gốc xuất xứ6.
Bên cạnh đó, các cơ quan quản lý thuế đã thường xuyên tổ chức các hoạt động thanh tra nhằm hạn chế tình trạng trốn thuế khi tham gia kinh doanh trên sàn thương mại điện tử. Ví dụ: (1) 6 tháng đầu năm 2022, Cục thuế TP. Hồ Chí Minh đã truy thu của các tổ chức, cá nhân có phát sinh thu nhập từ Google 149 tỷ đồng, trong đó truy thu cá nhân là 140 tỷ đồng, truy thu từ doanh nghiệp là 9 tỷ đồng; Cục thuế Hà Nội: Năm 2020, truy thu nộp thuế cho ngân sách nhà nước từ cá nhân là 134 tỷ đồng, năm 2021 là 129.3 tỷ đồng; 6 tháng đầu năm 2022 là 74.3 tỷ đồng7.
Ngoài ra, các cơ quan thuế còn tuyên truyền cho các tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp thực hiện nghiêm chỉnh Nghị định số 91/2022/NĐ-CP ngày 30/10/2022 về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 126/2020/NĐ-CP ngày 19/10/2020 của Chính phủ quy định trách nhiệm cung cấp thông tin của các sàn giao dịch thương mại điện tử cho cơ quan thuế được thực hiện định kỳ hàng quý bằng phương thức điện tử qua Cổng Thông tin điện tử của Tổng cục Thuế. Với phương thức này sẽ tránh được tình trạng thất thu thuế cho Nhà nước.
Bên cạnh các kết quả đã đạt được, quản lý nhà nước về thương mại điện tử hiện nay còn tồn tại một số hạn chế nhất định, đó là:
Thứ nhất, về xây dựng hệ thống chiến lược, kế hoạch phát triển thương mại điện tử.
Nhiều mục tiêu đặt ra đối với các DN lớn không cần thiết, vì thực tế đã đạt rồi.
Kế hoạch đề ra mục tiêu cung cấp các dịch vụ công trực tuyến như hải quan, thuế, đăng ký kinh doanh, cấp phép đầu tư,… theo từng giai đoạn. Những mục tiêu cung cấp dịch vụ công trực tuyến này trùng với kế hoạch của các Bộ, ngành hữu quan.
Kế hoạch tổng thể phát triển thương mại điện tử đưa ra một số mục tiêu khá tham vọng nhưng còn quá tổng quát như hình thành một số DN kinh doanh dịch vụ thương mại điện tử lớn có uy tín trong nước và khu vực; nhiều hộ gia đình ở các thành phố có thể sử dụng phương tiện điện tử để thanh toán các dịch vụ như điện, nước, điện thoại, tivi, internet.
Thứ hai, về xây dựng chính sách và ban hành pháp luật thương mại điện tử.
Trong thời gian vừa qua, mặc dù các cơ quan QLNN đã có nhiều cố gắng trong việc xây dựng chính sách và ban hành pháp luật thương mại điện tử. Tuy nhiên, những quy định tại các văn bản luật này còn rất chung chung và chỉ mang tính nguyên tắc. Chưa có văn bản điều chỉnh những khía cạnh thực tiễn của TMĐT phù hợp với các hoạt động ứng dụng khá đa dạng trong xã hội. Còn thiếu nhiều quy định, như: thiếu các quy định cụ thể về xử lý tranh chấp khi thực hiện các giao dịch thương mại điện tử; thiếu các quy định cụ thể về bảo vệ người tiêu dùng trong các giao dịch thương mại điện tử; chưa thừa nhận giá trị pháp lý của chứng cứ điện tử; thiếu các chính sách hỗ trợ và thúc đẩy các DN ứng dụng thương mại điện tử; chính sách thương nhân trong thương mại điện tử chưa theo kịp những thay đổi của thương mại điện tử trong thực tiễn; chính sách thuế trong thương mại điện tử chưa có những quy định cụ thể về đối tượng nộp thuế và đối tượng chịu thuế trong các giao dịch thương mại điện tử, quản lý thuế trong thương mại điện tử còn nhiều bất cập; đào tạo nguồn nhân lực cho thương mại điện tử chưa được quan tâm đúng mức,... Chính những hạn chế này đã tạo ra rào cản rất lớn trong quá trình triển khai thương mại điện tử.
Thứ ba, về tổ chức thực hiện kế hoạch phát triển thương mại điện tử.
Trong thời gian vừa qua, các cơ quan QLNN, các tổ chức xã hội nghề nghiệp và các cơ quan thông tin đại chúng đã có nhiều nỗ lực trong công tác tuyên truyền, phổ biến về thương mại điện tử và đạt được nhiều kết quả tích cực. Nhận thức của DN và nhân dân về thương mại điện tử đã được nâng cao rõ rệt, thể hiện qua việc ứng dụng thương mại điện tử tại các DN ngày càng tăng, hoạt động mua bán trực tuyến đã dần trở nên phổ biến tại các thành phố lớn,...
Tuy nhiên, các hoạt động tuyên truyền, phổ biến về thương mại điện tử điện tử trong thời gian vừa qua chủ yếu tập trung vào cổ vũ, động viên cho việc ứng dụng thương mại điện tử, chưa chú trọng đến vấn đề giáo dục pháp luật. Hoạt động giáo dục pháp luật về thương mại điện tử được tổ chức chưa nhiều. Văn bản quy phạm pháp luật sau khi ban hành thường chỉ được cơ quan chủ trì soạn thảo tổ chức giới thiệu khoảng một đến hai lần cho một số ít đối tượng nên tính phổ cập của các văn bản này vẫn còn thấp. Hiện nay, chưa có cơ chế phối hợp hiệu quả trong hoạt động giáo dục pháp luật giữa các cơ quan liên quan như cơ quan QLNN và cơ quan thông tin đại chúng, các tổ chức đào tạo,...
Sự phối hợp giữa các Bộ, ngành, giữa Trung ương và các địa phương chưa thật sự chặt chẽ. Các nguyên nhân này đã khiến cho thương mại điện tử chưa được áp dụng phổ biến ở rất nhiều địa phương, do không có những định hướng, những mục tiêu cụ thể để các DN có thể triển khai thương mại điện tử.
Thứ tư, hoạt động kiểm tra, thanh tra trong thương mại điện tử còn nhiều hạn chế.
Nguồn lực thanh tra mỏng, tần suất các hoạt động thanh tra, kiểm tra chuyên ngành thấp, hiệu quả chưa cao, chưa có cơ chế giám sát trực tuyến các hoạt động trên môi trường điện tử; chưa có thanh tra chuyên ngành thương mại điện tử; nhiều quy định về mức xử phạt đối với các hành vi vi phạm trong lĩnh vực thương mại điện tử chưa đủ mạnh để răn đe, tạo ra sự tuân thủ tốt trong xã hội.
2. Giải pháp quản lý nhà nước về thương mại điện tử
Một là, cơ quan quản lý nhà nước cần đưa các chủ thể tham gia kinh doanh thương mại điện tử hoạt động theo khung khổ quy định. Vừa qua, lần đầu tiên, khái niệm nền tảng số đã được đưa vào Luật Giao dịch điện tử. Vai trò của các nền tảng giao dịch điện tử, nền tảng số trung gian, như: Shopee, Lazada… ngày càng được quan tâm, theo đó, sẽ tăng cường quản lý nhóm nền tảng số trung gian lớn có số lượng khoảng 3 triệu người dùng trực tiếp. Các nền tảng số trung gian có trách nhiệm báo cáo các bộ quản lý chuyên ngành, như: Bộ Công Thương, Bộ Thông tin và Truyền thông… Quy định này sẽ giúp bảo vệ tốt hơn quyền lợi người sử dụng dịch vụ thương mại điện tử, xử lý kịp thời những tranh chấp trong giao dịch TMĐT hàng hóa.
Hai là, kiểm soát thương mại điện tử. Ngành Công Thương kiểm tra, giám sát về việc tuân thủ các quy định, pháp luật về thương mại điện tử, nhằm bảo đảm cho thương mại điện tử hoạt động hiệu quả. Bên cạnh đó, nhằm hạn chế tình trạng trốn thuế khi tham gia kinh doanh trên sàn thương mại điện tử, các cơ quan quản lý thuế thường xuyên tổ chức các hoạt động thanh tra việc tuân thủ trách nhiệm nộp thuế của các doanh nghiệp.
Ngoài ra, các cơ quan thuế đẩy mạnh tuyên truyền cho các tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp thực hiện nghiêm chỉnh Nghị định số 91/2022/NĐ-CP ngày 30/10/2022 về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 126/2020/NĐ-CP ngày 19/10/2020 của Chính phủ quy định trách nhiệm cung cấp thông tin của các sàn giao dịch TMĐT cho cơ quan thuế được thực hiện định kỳ hàng quý bằng phương thức điện tử qua Cổng Thông tin điện tử của Tổng cục Thuế. Với phương thức này sẽ tránh được tình trạng thất thu thuế cho Nhà nước.
Tổng cục Quản lý thị trường chủ trì, phối hợp với các cơ quan, đơn vị liên quan phối hợp với Tổng cục Hải quan thường xuyên tăng cường giám sát, phát hiện, xử lý kho hàng, điểm tập kết hàng hóa (nếu có) của các nền tảng thương mại điện tử xuyên biên giới chưa được cấp đăng ký. Ngoài ra, Ủy ban Cạnh tranh quốc gia chủ trì, phối hợp với các cơ quan, đơn vị liên quan thường xuyên tăng cường công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trên không gian mạng, có những biện pháp tuyên truyền kịp thời đến người tiêu dùng, nâng cao nhận thức về những rủi ro khi mua hàng trên các nền tảng thương mại điện tử xuyên biên giới.
Ba là, xây dựng và ban hành pháp luật về thương mại điện tử. Hoàn thiện về chính sách, pháp luật về thương mại điện tử, như: hoàn thiện hơn về các quy định công bố thông tin, chất lượng sản phẩm, trên website thương mại điện tử; chú trọng đến trách nhiệm của thương nhân, tổ chức, cá nhân cung cấp dịch vụ và bán hàng hóa dịch vụ trên sàn giao dịch thương mại điện tử. Bên cạnh đó, cần có các biện pháp bảo vệ thông tin, quyền riêng tư của người tiêu dùng.
Bốn là, xây dựng Chiến lược phát triển thương mại điện tử quốc gia phù hợp với Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội, nghĩa là chiến lược phải dài hạn và mang tính tổng quát, đồng thời, đưa ra những dự báo về sự phát triển của thương mại điện tử trong nước và quốc tế.
Năm là, đối với thương mại điện tử liên quan đến các giao dịch xuyên biên giới, cần xây dựng cơ chế quản lý phù hợp với thông lệ quốc tế, chống thất thu thuế.
Sáu là, có các chính sách thúc đẩy đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao về thương mại điện tử. Nâng cao hiệu quả công tác tổ chức thực hiện kế hoạch phát triển thương mại điện tử. Đẩy mạnh hoạt động tuyên truyền và phổ biến về thương mại điện tử tới người tiêu dùng và doanh nghiệp; đào tạo, hỗ trợ nâng cao trình độ, khả năng triển khai thương mại điện tử đối với các doanh nghiệp. Tiếp tục xây dựng và triển khai các chương trình phát triển thương mại điện tử phù hợp với tình hình thực tiễn trong nước và xu hướng phát triển thương mại điện tử trên thế giới. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế thương mại điện tử, như: Tham gia xây dựng khung khổ pháp lý quốc tế về thương mại điện tử, nghiên cứu pháp luật, kinh nghiệm các quốc gia có thương mại điện tử phát triển. Cần có cơ chế trong phối hợp tổ chức thực hiện của các đơn vị liên quan, nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện các chương trình, dự án, tránh chồng chéo về chức năng nhiệm vụ. Bên cạnh đó, cần thường xuyên tổ chức, đào tạo, bồi dưỡng kiến thức chuyên môn, nghiệp vụ nhằm phổ biến kiến thức thương mại điện tử cho doanh nghiệp, tổ chức, thương nhân.
Bảy là, thiết lập môi trường cạnh tranh bình đẳng hơn cho các doanh nghiệp, cá nhân, thiết lập khuôn khổ pháp lý đầy đủ hơn, đồng bộ hơn, tiến bộ hơn trong lĩnh vực thương mại điện tử. Cần đẩy mạnh hoạt động thanh tra, kiểm tra về các nội dung: việc cung cấp thông tin điện tử bán hàng; giao kết hợp đồng trên sàn; vấn đề thu thập, bảo vệ và sử dụng thông tin cá nhân; các vấn đề tranh chấp, khiếu nại của khách hàng. Tổ chức đào tạo, tập huấn nâng cao trình độ, kỹ năng của cán bộ thanh tra. Xây dựng và ban hành các quy chế, hình thức xử phạt nghiêm khắc và đủ sức răn đe hơn.
Tám là, đơn giản hóa thủ tục hành chính, điều tiết thị trường về các hoạt động thương mại điện tử, minh bạch thông tin nhằm tạo môi trường kinh doanh bình đẳng. Đặc biệt, Nhà nước cần hỗ trợ doanh nghiệp và cá nhân giải quyết mâu thuẫn trong tranh chấp thương mại điện tử; hỗ trợ về những xúc tiến thương mại tốt; hỗ trợ cơ sở vật chất…
1. Thương mại điện tử – Kênh đưa hàng Việt ra thế giới. https// vtv.vn, ngày 10/5/2021.
2. Thu thuế qua thương mại điện tử tăng mạnh. http//vtv.vn, ngày 31/01/2024.
3. Báo cáo Chỉ số Thương mại điện tử Việt Nam năm 2022. https://vecom.vn, ngày truy cập ngày 01/3/2024.
4. Thương mại điện tử “khát” nhân lực. https://www.tinnhanhchungkhoan.vn, ngày 15/9/2022.
5. Tự do Internet ở Việt Nam là một thực tế không thể phủ nhận. https://dangcongsan.vn, ngày 01/12/2022.
6. Gỡ bỏ 1.663 gian hàng với 6.437 sản phẩm vi phạm trên thương mại điện tử. http://baochinhphu.vn, ngày 11/01/2023.
7. Kiếm tiền tỉ từ thương mại điện tử nhưng “quên” nộp thuế. https://www.youtube.com/@vnewstruyenhinhthongtan, truy cập ngày 01/3/2024.
ThS. PHAN THỊ TÂM
Trường Đại học Thương mại
