1. Sách và xuất bản phẩm ở nước ta hiện nay có nội dung ngày càng phong phú và đa dạng, nhiều ấn phẩm có chất lượng cao, được phát hành rộng khắp trong và ngoài nước, góp phần nâng cao dân trí, bồi dưỡng tâm hồn, bản lĩnh con người Việt Nam, phục vụ đắc lực cho công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và làm giàu thêm các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Đó là những thành tựu mà ngành xuất bản sách ở nước ta đã đạt được kể từ những năm đổi mới đất nước đến giai đoạn hiện nay.
Tuy nhiên, hiện nay, hoạt động xuất bản sách đang phải đối mặt với những khó khăn, thách thức của mặt trái cơ chế thị trường và bộc lộ nhiều yếu kém, bất cấp. Một trong những yếu kém, bất cập đó là tình trạng sách giả, sách lậu chưa được ngăn chặn kịp thời và xử lý nghiêm minh. Trong thời gian gần đây, hoạt động buôn lậu sách có chiều hướng gia tăng, diễn biến tinh vi, phức tạp, ảnh hưởng tới quyền lợi chính đáng của các nhà xuất bản, cơ sở in, phát hành sách, tác giả và người đọc sách, gây bức xúc, bất bình trong dự luận xã hội.
Theo số liệu của thanh tra Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, từ năm 2014 - 2022 đã tiến hành thanh tra, kiểm tra 534 tổ chức, cá nhân; xử phạt vi phạm hành chính 447 tổ chức và ba cá nhân với tổng số tiền xử phạt gần 12,9 tỷ đồng; các vi phạm chủ yếu là xâm phạm quyền phân phối tác phẩm, xâm phạm quyền sao chép tác phẩm, xâm phạm quyền đứng tên tác phẩm...
Các đối tượng dùng nhiều chiêu trò, phương thức tinh vi nhằm tiêu thụ xuất bản phẩm lậu, giả. Nhức nhối hơn cả là xuất bản phẩm điện tử lậu, giả thông qua mạng xã hội và các sàn thương mại điện tử được bán với giá chỉ bằng 1/2, thậm chí chỉ bằng 1/3 giá của sách thật. Không dừng ở đó, nhiều đối tượng còn phát sóng trực tiếp (livestream) tóm tắt, đánh giá (review) sách trên mạng xã hội để tăng tương tác.
Vì tính chất đa phương tiện và dễ dàng sao chép nên xuất bản phẩm điện tử lậu, giả đã tăng nhanh về số lượng. Theo số liệu nghiên cứu của Media Partners Asia, năm 2022, Việt Nam đứng thứ ba trong khu vực ASEAN (sau Indonesia và Philippines) về tỷ lệ vi phạm bản quyền trên không gian số. Còn tính theo đầu người, Việt Nam đứng thứ nhất, với khoảng 15,5 triệu người xem bất hợp pháp, làm thất thoát khoảng 348 triệu USD. Vi phạm quyền tác giả trên không gian số được thể hiện với nhiều hình thức khác nhau, trong đó một tỷ lệ lớn thuộc về lĩnh vực xuất bản.
Tại Hội thảo khoa học “Sự tác động của xuất bản phẩm lậu, giả đối với phát triển văn hóa đọc”, Công ty cổ phần sách Alpha Books và Omega Plus cho biết, trong hơn 1.000 đầu sách điện tử của đơn vị này, có đến vài trăm đầu sách bị xâm phạm bản quyền. Theo nhiều đơn vị làm sách điện tử, các đối tượng còn phát triển thành dạng sách nói, phát tán trên nền tảng số, các diễn đàn, một số công ty có tư cách pháp nhân cũng ngang nhiên đánh cắp các bản sách điện tử để kinh doanh khi chưa có sự đồng ý, ký kết hợp đồng phân phối.
Thực tế, trong khi xuất bản phẩm dạng in đang được quản lý khá kỹ, dễ dàng phát hiện sai phạm, thì với hệ thống xuất bản phẩm điện tử là ngược lại. Hậu quả gây ra, gồm: Cạnh tranh bất chính gây thiệt hại kinh tế cho tác giả, đơn vị/cá nhân sở hữu tác quyền và các nhà làm sách chân chính; ảnh hưởng nghiêm trọng tới văn hóa đọc bởi có thể chứa nội dung chắp vá, sai lệch, thiếu sót; tạo hình ảnh xấu về vi phạm sở hữu trí tuệ trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng; nhiều nhà xuất bản nước ngoài không sẵn sàng chuyển giao bản quyền cho đơn vị đã được nhượng quyền tại Việt Nam do vi phạm bản quyền xuất bản phẩm điện tử ảnh hưởng tới việc kinh doanh sách in…
Trong bối cảnh mới hiện nay, người tiêu dùng có thể dễ dàng chọn mua sách trên mạng, mà không cần đi đến tận hiệu sách. Chính vì thế, sách giả, sách lậu càng có “đất” phát triển. Một nhà phân phối tư nhân nhỏ lẻ, có thể đăng ký mua một vài đầu sách từ các đơn vị xuất bản chính thống, để mở gian hàng trên sàn thương mại điện tử, vượt qua vòng thẩm định đơn giản của sàn, rồi sau đó mặc sức đăng bán các tựa sách mà khó bị kiểm soát. Sách giả, sách lậu đánh vào tâm lý ham rẻ và sẵn sàng mua sách giả, xuất bản phẩm giả với chuẩn chất lượng thấp hơn, dần tạo thói quen coi thường chất xám và công sức của các tác giả, nhà xuất bản. Vấn nạn này còn gây kiệt quệ kinh tế của các nhà xuất bản. Nguy hiểm hơn, một số cuốn sách giả, sách lậu không được biên tập, thẩm định nội dung, thậm chí có nhiều nội dung vi phạm nghiêm trọng quy định của pháp luật, tác động tiêu cực đến việc tiếp nhận thông tin, tri thức, niềm tin của người đọc. Có những cuốn sách giả còn bị sai lệch từ nội dung, hình ảnh, cho đến chất lượng giấy in, mực in.
2. Để giải quyết vấn đề sách lậu, sách giả - một vấn nạn cản trở sự phát triển bền vững, cần tư duy mới và các giải pháp mới.
Một là, bổ sung, hoàn thiện Luật Xuất bản và các văn bản hướng dẫn thi hành, và đặc biệt quan tâm đến hoàn thiện thể chế gắn với thương mại điện tử, logistics để đấu tranh hữu hiệu với các hành vi gian lận thương mại trên không gian mạng. Tăng cường thực thi luật một cách đồng bộ, trọng tâm là trách nhiệm của các cơ quan quản lý xuất bản và các cơ quan bảo vệ pháp luật, cùng chủ động đấu tranh mạnh mẽ với các hành vi xâm phạm bản quyền. Các quy định về bản quyền hiện nay đã tạo hành lang pháp lý rất thuận lợi để tác giả, nhà xuất bản có thêm phương tiện bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình, dù một số quy định của Luật Xuất bản chưa được hoàn thiện và bị giới hạn theo phạm vi.
Hai là, bổ sung thiết chế bảo vệ, trong đó trọng tâm là sớm hình thành Trung tâm bảo vệ bản quyền sách của Hội Xuất bản, trở thành địa chỉ tin cậy, thay mặt tác giả, nhà xuất bản, đơn vị làm sách đấu tranh pháp lý với các đối tượng vi phạm, nhất là với các nền tảng xuyên biên giới.
Thứ ba, về nhóm giải pháp kinh tế, cần chú ý thỏa đáng nhằm ngăn chặn dòng tiền bất hợp pháp, vì về bản chất, mục đích của hành vi làm xuất bản phẩm lậu, giả là để tìm kiếm lợi nhuận.
Thứ tư, thay vì thực hiện đơn lẻ, cần phối hợp đồng bộ tất cả đơn vị trên nền tảng ứng dụng công nghệ, trong đó các nhà xuất bản giữ vai trò kiểm soát, kể cả sản phẩm liên kết (hiện chỉ một số ít nhà xuất bản chủ động đầu tư ứng dụng công nghệ số, còn lại vẫn phụ thuộc vào đối tác liên kết). Triển khai giải pháp này không chỉ bảo đảm quản lý mà còn bảo vệ quyền lợi tác giả. Các đơn vị cần phối hợp các công ty công nghệ hoặc có giải pháp chủ động báo cáo sai phạm đối với các sản phẩm, gian hàng, tổ chức, cá nhân có hành vi xâm phạm bản quyền trên không gian mạng, đặc biệt là các nền tảng xuyên biên giới; cung cấp sản phẩm mới, ứng dụng công nghệ tiên tiến, tăng cường trải nghiệm cho bạn đọc, bạn nghe sách nói để mở rộng thị trường…
Thứ năm, thay thế truyền thông bị động bằng truyền thông chủ động. Các giải pháp cụ thể cần sớm được thực hiện, gồm: Chú trọng tuyên truyền nâng cao ý thức bạn đọc về tác hại của sách giả, sách lậu thông qua tổ chức trưng bày nhận diện sách, sách giả, đồng thời thường xuyên cử cán bộ tham gia hội nghị tập huấn nghiệp vụ phòng chống in lậu, các cuộc hội thảo về chống sách lậu, sách giả. Tăng cường ý thức bảo vệ bản quyền của cả người làm sách, người đọc sách (đặc biệt là học sinh, sinh viên) và nhận thức của các cấp, các ngành trong bảo vệ bản quyền sách - chính là bảo vệ động lực sáng tạo; truyền thông sản phẩm, đối tượng làm lậu, làm giả... để người tiêu dùng nhận biết.
ThS. HÀ THỊ LIÊN
Đại học Thủy Lợi
