Hoàn thiện cơ chế thực hiện phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”

1. Thực trạng thực hiện phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”

Phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” được xem là biểu hiện tập trung của dân chủ xã hội chủ nghĩa, là thước đo mức độ phát huy quyền làm chủ của nhân dân trong xây dựng và vận hành hệ thống chính trị. Trong những năm qua, việc triển khai thực hiện phương châm này đã đạt được một số kết quả tích cực, song nhìn chung vẫn còn những hạn chế cần được khắc phục để bảo đảm quyền lực thật sự thuộc về nhân dân.

Ở nội dung “dân biết”, việc cung cấp thông tin cho người dân đã có nhiều chuyển biến tích cực. Theo Báo cáo Chỉ số PAPI (UNDP, 2023), mức độ công khai minh bạch thông tin cơ bản của chính quyền cấp xã như ngân sách, quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội tăng nhẹ so với các năm trước. Một số địa phương đã chủ động xây dựng cổng thông tin điện tử, bảng tin công cộng, áp dụng công nghệ thông tin để người dân dễ dàng tra cứu. Tuy nhiên, còn nhiều địa phương chưa bảo đảm công khai thông tin đúng thời điểm, đúng phạm vi cần thiết. Nhiều thông tin quan trọng vẫn chỉ được công khai dưới hình thức hình thức, thiếu minh bạch, hoặc khó tiếp cận, nhất là với người dân vùng sâu, vùng xa, người lớn tuổi, người không có điều kiện truy cập internet. Theo khảo sát của Trung tâm Phát triển và Hội nhập (CDI, 2021), chỉ khoảng 30% người dân được hỏi cho biết họ từng tiếp cận được thông tin ngân sách xã hoặc kế hoạch đầu tư công tại địa phương.

Về nội dung “dân bàn”, nhiều địa phương đã tổ chức các hội nghị nhân dân, lấy ý kiến cộng đồng trong quá trình xây dựng quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, quá trình này vẫn mang tính hình thức, nặng về báo cáo, ít tương tác thực chất giữa chính quyền và người dân. Các buổi lấy ý kiến thường được tổ chức với thời gian ngắn, nội dung phức tạp, chưa phù hợp với trình độ, điều kiện của người dân nên không phát huy được trí tuệ tập thể. Người dân còn e dè trong việc bày tỏ quan điểm do lo ngại va chạm hoặc không tin tưởng ý kiến của mình được lắng nghe, tiếp thu nghiêm túc.

Đối với nội dung “dân làm”, một số địa phương đã phát huy được vai trò chủ thể của người dân trong các chương trình phát triển cộng đồng như xây dựng nông thôn mới, bảo vệ môi trường, phòng chống thiên tai. Trong chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới, mô hình “Nhân dân làm chủ” được phát huy qua việc người dân tự bàn, tự làm các công trình hạ tầng thiết yếu như đường giao thông nông thôn, nhà văn hóa, trường học. Tuy nhiên, tỷ lệ người dân thực sự tham gia từ khâu lập kế hoạch đến tổ chức thực hiện vẫn còn khiêm tốn. Nhiều nơi, việc người dân “làm” vẫn chủ yếu là đóng góp công sức, tiền của, trong khi thiếu cơ chế phối hợp để họ có thể trực tiếp tham gia quản lý, giám sát và đánh giá các chương trình, dự án. Theo UNDP (2020), chỉ dưới 20% người dân cho biết họ từng tham gia vào quá trình ra quyết định của một chương trình hoặc dự án công ở cấp địa phương.

Về nội dung “dân kiểm tra” và “dân giám sát”, Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở (2022) đã quy định khá rõ về quyền của nhân dân trong việc kiểm tra, giám sát hoạt động của chính quyền, cán bộ, công chức, cũng như các dự án đầu tư, công trình công cộng. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều thiết chế giám sát còn hoạt động kém hiệu quả. Các Ban thanh tra nhân dân, Ban giám sát đầu tư cộng đồng phần lớn thiếu kinh phí, thiếu đào tạo bài bản, quyền hạn bị hạn chế, dẫn đến hoạt động hình thức. Thêm vào đó, tâm lý e ngại, sợ bị trù dập khiến người dân ít tham gia phản biện hoặc giám sát. Theo khảo sát của PAPI (2022), tỷ lệ người dân từng phản ánh tiêu cực của cán bộ cấp xã chỉ đạt dưới 15%, và trong số này, hơn một nửa không nhận được phản hồi từ chính quyền.

Bên cạnh đó, nội dung “dân thụ hưởng” - một điểm nhấn mới trong phương châm đang dần được nhận thức đầy đủ hơn. Các chính sách an sinh xã hội, phúc lợi công cộng ngày càng được mở rộng, nhiều chương trình hỗ trợ y tế, giáo dục, xóa đói giảm nghèo, nhà ở cho người nghèo, người có công được triển khai. Tuy nhiên, việc bảo đảm thụ hưởng công bằng, minh bạch vẫn chưa được thực hiện đầy đủ. Một bộ phận không nhỏ người dân, nhất là ở vùng dân tộc thiểu số, vùng sâu vùng xa, chưa tiếp cận được đầy đủ các chính sách, hoặc gặp khó khăn về thủ tục, năng lực số để đăng ký hưởng thụ chính sách. Theo Báo cáo của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (2023), còn hơn 10% hộ nghèo không được tiếp cận đầy đủ các dịch vụ hỗ trợ do không nắm được thông tin hoặc thiếu giấy tờ pháp lý.

Nhìn chung, việc thực hiện phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” ở nước ta đã đạt được những kết quả bước đầu nhưng vẫn còn tồn tại nhiều rào cản về thể chế, nhận thức, năng lực thực thi và điều kiện bảo đảm. Để bảo đảm phương châm này đi vào thực chất, cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế chính sách, tăng cường vai trò của các tổ chức chính trị - xã hội, nâng cao năng lực người dân, phát triển hạ tầng thông tin, tạo điều kiện để nhân dân thực sự làm chủ trong mọi giai đoạn của quá trình phát triển đất nước.

2. Giải pháp hoàn thiện cơ chế thực hiện phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”

Để khắc phục những hạn chế đã chỉ ra, cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế thực hiện phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” theo hướng thực chất, hiệu quả, đồng bộ từ nhận thức đến hành động.

Thứ nhất, hoàn thiện hệ thống pháp luật về thực hiện dân chủ ở cơ sở theo hướng cụ thể hóa đầy đủ sáu nội dung của phương châm, đồng thời quy định rõ trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong việc bảo đảm và tạo điều kiện để nhân dân thực hiện các quyền này. Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở (2022) cần được triển khai kịp thời bằng các văn bản hướng dẫn cụ thể, đồng bộ, thống nhất từ trung ương đến địa phương. Bên cạnh đó, cần bổ sung các quy định liên quan đến trách nhiệm giải trình của chính quyền đối với các ý kiến đóng góp của nhân dân.

Thứ hai, đẩy mạnh công khai, minh bạch thông tin bằng cách phát triển các nền tảng số và công nghệ thông tin phục vụ người dân tiếp cận dễ dàng. Chính quyền các cấp cần chủ động xây dựng cổng thông tin điện tử thân thiện, dễ sử dụng, thường xuyên cập nhật các thông tin cần thiết như ngân sách, quy hoạch, kế hoạch phát triển, các dự án đầu tư công... Đặc biệt, cần bảo đảm tính minh bạch và tính kịp thời trong công khai thông tin – hai yếu tố then chốt để người dân có thể "biết" và "bàn" một cách thực chất. Các công cụ như ứng dụng di động, nhóm cộng đồng mạng xã hội hoặc bảng tin thông minh tại địa bàn dân cư có thể được khai thác nhằm tiếp cận đa dạng các nhóm dân cư.

Thứ ba, đổi mới và đa dạng hóa hình thức lấy ý kiến nhân dân, bảo đảm tính đại diện và bao trùm. Các hội nghị nhân dân, đối thoại giữa chính quyền và nhân dân cần được tổ chức với quy trình rõ ràng, có biên bản, tổng hợp và phản hồi ý kiến. Đồng thời, cần khuyến khích áp dụng các mô hình dân chủ trực tiếp như trưng cầu dân ý ở phạm vi cơ sở hoặc các mô hình dân chủ qua đại diện như hội đồng nhân dân, tổ dân phố, ban công tác mặt trận. Việc tăng cường các diễn đàn đối thoại mở giữa lãnh đạo chính quyền với người dân sẽ góp phần xây dựng lòng tin, tăng tính hợp pháp của chính quyền.

Thứ tư, nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của các thiết chế giám sát của nhân dân. Cần củng cố, nâng cao năng lực cho Ban thanh tra nhân dân, Ban giám sát đầu tư cộng đồng thông qua đào tạo chuyên sâu, hỗ trợ phương tiện, kinh phí hoạt động và bảo đảm tính độc lập trong thực hiện nhiệm vụ. Song song đó, cần có cơ chế bảo vệ người tố cáo, người phản ánh, tạo điều kiện an toàn để người dân thực hiện quyền kiểm tra, giám sát mà không lo bị trả thù hay gây khó dễ.

Thứ năm, phát triển các hình thức để người dân trực tiếp tham gia thực hiện và đánh giá các chương trình, dự án. Các chương trình mục tiêu quốc gia, đặc biệt là về nông thôn mới, xóa đói giảm nghèo, phát triển vùng dân tộc thiểu số cần bảo đảm cơ chế "đồng thiết kế - đồng thực hiện - đồng đánh giá" với cộng đồng. Nhà nước đóng vai trò hỗ trợ, điều phối, tạo điều kiện, còn người dân là chủ thể quyết định. Điều này giúp nâng cao tính bền vững của các chương trình và phát huy nội lực tại chỗ.

Thứ sáu, nâng cao năng lực cho người dân trong việc thực hiện các quyền dân chủ. Cần có chương trình truyền thông đại chúng, tuyên truyền pháp luật về quyền công dân, quyền làm chủ, đồng thời tổ chức các lớp tập huấn, tư vấn pháp lý cộng đồng để người dân hiểu rõ quyền của mình và biết cách thực hiện. Đặc biệt cần chú trọng đến các nhóm yếu thế như phụ nữ, người dân tộc thiểu số, người nghèo, người khuyết tật... nhằm bảo đảm sự tham gia toàn diện và không ai bị bỏ lại phía sau.

Thứ bảy, tăng cường vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị – xã hội trong việc hướng dẫn, tổ chức, kiểm tra, giám sát quá trình thực hiện phương châm dân chủ. Mặt trận cần trở thành cầu nối hiệu quả giữa chính quyền và nhân dân, đồng thời là lực lượng bảo vệ quyền làm chủ của người dân, thúc đẩy xây dựng xã hội dân chủ, công bằng, văn minh.

Việc hoàn thiện cơ chế thực hiện phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” là một quá trình toàn diện, gắn với đổi mới thể chế, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và phát triển nền dân chủ xã hội chủ nghĩa ở nước ta.

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, NXB Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021.

2. Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam, Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở, NXB Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2022.

3. UNDP (2020, 2022, 2023), Chỉ số hiệu quả quản trị và hành chính công cấp tỉnh ở Việt Nam (PAPI).

4. Trung tâm Phát triển và Hội nhập (CDI) (2021), Báo cáo tiếp cận thông tin công tại Việt Nam.

5. Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội (2023), Báo cáo kết quả thực hiện chính sách an sinh xã hội năm 2022 - 2023.