Ngay từ xa xưa, các bậc tiền nhân đã coi đọc sách là hành vi văn hóa cao đẹp, một việc làm thiết thực, lan tỏa tri thức, thể hiện tính nhân văn, chân - thiện - mỹ trong mỗi con người. Người đọc sách mà không tu dưỡng đức, thì chỉ là nô lệ của chữ. Làm quan mà không thương yêu che chở dân thì chỉ là cường đạo mặc áo mũ chỉnh tề. Học tri thức mà không tán thành thực hành thì chỉ như hòa thượng thuận miệng tụng kinh mà không ngộ pháp. Người tạo dựng sự nghiệp mà không chú trọng tu dưỡng phẩm hạnh đạo đức thì cũng chỉ như đóa hoa nở, trong nháy mắt sẽ héo tàn…”. Tuy nhiên, đạo đức, tài năng, tri thức, phẩm hạnh, học vấn không chỉ có được thông qua việc đọc sách. Bởi lẽ, đọc sách chỉ là bước khởi đầu trong quá trình tu dưỡng, rèn luyện nhân cách. Muốn đọc sách cho hữu dụng thì đọc sách phải biết chọn sách tốt, phải đọc thế nào để sách dạy cho chúng ta biết cách suy nghĩ và nhận xét cuộc đời.
1. Trong những năm gần đây, với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin và sự xuất hiện tràn lan của các loại hình giải trí trực tuyến, thói quen đọc sách, đặc biệt là đọc sách giấy, đang có dấu hiệu giảm sút, nhất là trong giới trẻ. Nhiều người dành phần lớn thời gian để lướt mạng xã hội, xem video ngắn thay vì đầu tư thời gian cho việc đọc những cuốn sách chất lượng.
Tuy nhiên, cũng cần nhìn nhận một cách tích cực rằng, công nghệ cũng đang mở ra nhiều cơ hội mới cho việc phát triển văn hóa đọc. Việc đọc sách điện tử, nghe sách nói, tham gia các câu lạc bộ đọc sách online đang ngày càng phổ biến. Điều quan trọng là phải biết chọn lọc nội dung phù hợp, nâng cao chất lượng đọc và nuôi dưỡng thói quen đọc bền vững.
Theo số liệu từ Bộ Thông tin và Truyền thông, Việt Nam chỉ có 30% số người đọc sách thường xuyên, 26% không đọc sách và 44% thỉnh thoảng mới đọc sách. Thế nhưng, chúng ta lại có đến 70% người dân sử dụng Internet, nằm trong nhóm đầu thế giới.
Mặc dù Việt Nam vẫn thường xuyên phát động phong trào đọc sách thông qua nhiều hoạt động thiết thực như ngày hội đọc sách, triển lãm sách…. nhưng theo thống kê, trung bình một người Việt Nam chỉ đọc 4 cuốn sách/năm. Trong số đó có đến 2,8 cuốn là sách giáo khoa; 1,2 cuốn còn lại là thể loại sách khác. So sánh với Singapore, trung bình người dân nước này đọc 14 cuốn sách mỗi năm, người Nhật là 20 cuốn. Qua đó, có thể thấy việc đọc sách của người Việt Nam thấp hơn rất nhiều.
Từ trước đến nay khi nhắc đến thư viện, mọi người thường liên tưởng đến những căn phòng chất đầy sách, tài liệu giấy. Thực tế hiện nay xu hướng chuyển đổi số đang từng bước thay đổi phương thức hoạt động của các thư viện truyền thống, mở ra một kỷ nguyên mới mà ở đó, sách giấy không còn vị trí độc tôn. Phương thức đó là thư viện điện tử hay còn được gọi là thư viện số. Cùng với thư viện điện tử, thói quen đọc sách cũng bắt đầu thay đổi, ngày càng nhiều người tiếp cận với văn hóa đọc trên nền tảng số, đặc biệt là giới trẻ.
Quá trình chuyển đổi số tại Việt Nam cũng đang hình thành một thói quen mới cho người đọc sách hiện đại - thói quen “nghe sách”. Đây được cho là kết quả xuất phát từ chính nhu cầu có thực của những người trẻ hiện đại, những người không có nhiều thời gian nhưng vẫn muốn được trau dồi kiến thức. Để thích ứng với câu chuyện chuyển đổi số, nhiều nhà xuất bản đã mở thêm kênh xuất bản sách điện tử, từ thể loại lật đơn giản như sách truyền thống đến sách tương tác, sách 3D, hay gần đây nhất là sách nói. Dù có những ưu điểm như cập nhật nhanh, lưu trữ tốt, nhiều người cũng đặt ra những lo ngại liên quan đến loại hình sách điện tử như ảnh hưởng đến sức khỏe nếu sử dụng thiết bị điện tử để đọc sách quá lâu, chất lượng sách…
Sách giấy truyền thống hay sách điện tử cùng tồn tại song hành và phát triển để mang đến cho người đọc trải nghiệm, “kênh” văn hóa đọc đa dạng hơn, tốt hơn sẽ là xu thế trong thời gian tới. Nhận định về vấn đề này nhiều chuyên gia cho rằng, để thúc đẩy văn hóa đọc phát triển, sẽ không thể chỉ kêu gọi người dân đọc nhiều hơn, mà điều quan trọng nằm ở việc nâng cao chất lượng sách từ tác giả đến các nhà xuất bản.
Sách điện tử được dự báo sẽ là xu hướng của thời đại. Tuy nhiên thị trường sách in truyền thống sẽ vẫn tồn tại như một phương tiện không thể thiếu để truyền bá thông tin, kiến thức. Và mỗi đối tượng độc giả lại có sự lựa chọn khác nhau giữa sách điện tử và sách giấy, hai loại sách này sẽ luôn song hành phát triển, hướng tới mục đích đưa nhiều cuốn sách hay đến với độc giả, góp phần nâng cao văn hóa đọc trong xã hội.
“Sách chính là kho tàng kiến thức vô giá về mọi lĩnh vực trong cuộc sống của nhân loại. Đọc sách là con đường ngắn nhất giúp chúng ta tích góp được mọi tri thức từ cơ bản đến chuyên sâu ở mọi lĩnh vực của nhân loại để có thể phát triển bản thân mình ngày càng tốt hơn”. Chính vì vậy quan tâm, phát triển văn hóa đọc chính là nâng cao dân trí, tạo nền tảng quang trọng để phát triển của mỗi một quốc gia.
Tuy nhiên, một thực tế hiện nay là một bộ phận không nhỏ người Việt đang mắc căn bệnh “lười đọc sách” dẫn đến thực trạng văn hóa đọc có lúc, có nơi, có thời điểm chưa hình thành đã mai một, chưa thành phong trào, xu thế đã lâm cảnh thoái trào.
Văn hóa đọc sách của người Việt Nam thua xa các nước trong khu vực. Hiện nay, ở các nước phát triển như: Israel, Pháp, Nhật Bản, trung bình 1 người dân đọc từ 20 cuốn sách/năm. Các nước trong khu vực như: Singapore, số sách người dân đọc trung bình là 14 cuốn/năm; Malaysia là 10 cuốn/năm. Còn ở Việt Nam, trung bình 1 người chỉ đọc 4 cuốn sách/năm, trong đó 2,8 cuốn là sách giáo khoa, 1,2 cuốn là sách khác. Như vậy, văn hóa đọc sách của người dân còn rất hạn chế.
2. Để văn hóa đọc thực sự trở thành động lực thúc đẩy học tập suốt đời, cần triển khai đồng bộ các giải pháp về thể chế, công nghệ, giáo dục và xã hội. Những giải pháp này không chỉ hướng tới việc khơi dậy niềm say mê đọc sách, mà còn gắn kết chặt chẽ với mục tiêu xây dựng xã hội học tập, phát triển con người Việt Nam toàn diện trong kỷ nguyên tri thức và chuyển đổi số.
Thứ nhất, tăng cường vai trò của Nhà nước trong hoạch định, điều phối và giám sát chính sách phát triển văn hóa đọc.
Nhà nước cần ban hành Chiến lược quốc gia về phát triển văn hóa đọc gắn với học tập suốt đời giai đoạn 2026 - 2045, trong đó xác định rõ mục tiêu, lộ trình, chỉ tiêu định lượng và cơ chế phối hợp giữa các bộ, ngành, địa phương. Đặc biệt, cần lồng ghép các mục tiêu về văn hóa đọc vào các chương trình phát triển giáo dục, khoa học - công nghệ và văn hóa, coi đây là một trụ cột trong Chiến lược phát triển con người Việt Nam.
Song song, cần hoàn thiện khung pháp lý về bản quyền số, chính sách ưu đãi thuế cho hoạt động xuất bản - phát hành sách học thuật, học liệu mở, cũng như xây dựng cơ chế xã hội hóa đầu tư vào thư viện công cộng và thư viện số. Việc đo lường, thống kê thường niên về mức độ đọc của người dân cũng cần được thể chế hóa, trở thành chỉ tiêu bắt buộc trong hệ thống đánh giá phát triển con người ở tầm quốc gia.
Thứ hai, phát triển hệ sinh thái đọc mở, gắn kết chặt chẽ với quá trình chuyển đổi số.
Việc hình thành thư viện số quốc gia cần được xem là trọng tâm, đóng vai trò hạt nhân trong mạng lưới liên thông với các thư viện địa phương, trường học, viện nghiên cứu, cơ quan báo chí và doanh nghiệp. Cơ sở dữ liệu đọc mở này cần tích hợp kho tri thức học liệu, tài nguyên giáo dục mở (OER), sách nói, tạp chí khoa học và các tài liệu chính trị - xã hội phục vụ việc học tập suốt đời.
Bên cạnh đó, cần khuyến khích các doanh nghiệp công nghệ trong nước tham gia phát triển nền tảng đọc số thông minh (Smart Reading Platform) ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu lớn (Big Data) nhằm gợi ý nội dung đọc theo nhu cầu cá nhân hóa. Việc liên kết giữa nhà xuất bản, trường đại học và doanh nghiệp công nghệ sẽ tạo nên hệ sinh thái học tập suốt đời bền vững, trong đó người dân không chỉ là người đọc mà còn là người học và người sáng tạo tri thức.
Đặc biệt, cần chú trọng thu hẹp “khoảng cách đọc” giữa các vùng miền. Ở nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa, Nhà nước cần đầu tư hạ tầng mạng, thiết bị đọc thông minh, đồng thời phát triển mô hình “thư viện lưu động kỹ thuật số” mang tri thức đến những nơi người dân khó tiếp cận với sách.
Thứ ba, đổi mới giáo dục và đào tạo nhằm hình thành năng lực đọc - học cho học sinh, sinh viên và đội ngũ giáo viên.
Các cơ sở giáo dục cần coi giáo dục kỹ năng đọc là một phần trong chương trình học chính khóa, đặc biệt ở các cấp tiểu học và trung học cơ sở. Việc tổ chức “Tiết đọc sách”, “Tuần lễ đọc và chia sẻ”, “Câu lạc bộ đọc và viết sáng tạo” cần trở thành hoạt động thường xuyên, giúp học sinh hình thành thói quen đọc chủ động và kỹ năng đọc hiểu, đọc phân tích, đọc phản biện.
Đồng thời, đội ngũ giáo viên cần được bồi dưỡng năng lực hướng dẫn đọc - học, biết cách khơi gợi hứng thú đọc, hướng dẫn học sinh cách lựa chọn nguồn sách phù hợp, cách ghi chú, tóm tắt, đối chiếu và phản biện thông tin. Đây chính là nền tảng để hình thành năng lực tự học và học tập suốt đời.
Các trường đại học sư phạm cần xây dựng học phần “Phương pháp hướng dẫn văn hóa đọc” trong chương trình đào tạo giáo viên, coi đây là kỹ năng sư phạm quan trọng trong thời đại học tập mở. Việc kết hợp giữa đọc sách truyền thống và đọc số, giữa học cá nhân và học cộng đồng, sẽ tạo nên thế hệ công dân học tập có khả năng thích ứng và sáng tạo liên tục.
Thứ tư, phát triển không gian đọc và cộng đồng học tập ở cơ sở - nơi văn hóa đọc trở thành sinh hoạt tinh thần thường xuyên của nhân dân.
Mỗi địa phương cần xây dựng và duy trì không gian đọc cộng đồng tại nhà văn hóa, trường học, cơ quan, khu dân cư, doanh nghiệp… dưới nhiều hình thức linh hoạt như “Thư viện xanh”, “Góc đọc mở”, “Cà phê sách”, “Không gian đọc kết hợp trải nghiệm sáng tạo”. Những mô hình này không chỉ phục vụ đọc sách mà còn là nơi giao lưu, trao đổi, thảo luận, hình thành mạng lưới người đọc - người học - người chia sẻ.
Cần phát huy vai trò của hội phụ huynh, đoàn thể, tổ chức xã hội và doanh nghiệp trong việc đóng góp sách, tài trợ cơ sở vật chất và tổ chức hoạt động đọc. Đặc biệt, việc gắn phát triển văn hóa đọc với phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, “Xây dựng xã hội học tập” sẽ tạo hiệu ứng lan tỏa sâu rộng, đưa thói quen đọc trở thành nét đẹp của đời sống tinh thần người Việt.
Đồng thời, chính quyền các cấp cần có cơ chế tôn vinh và khen thưởng các cá nhân, tập thể có đóng góp tích cực cho phong trào đọc, hình thành mạng lưới “Đại sứ đọc”, “Gia đình đọc sách”, “Dòng họ đọc sách”, góp phần khẳng định vị thế của tri thức trong cộng đồng.
Phát triển văn hóa đọc không chỉ là nhiệm vụ của ngành văn hóa hay giáo dục, mà là chiến lược quốc gia về phát triển con người Việt Nam hiện đại. Văn hóa đọc là “chìa khóa” mở ra năng lực tự học, sáng tạo, và thích ứng - những yếu tố quyết định sự phát triển bền vững trong kỷ nguyên số.
Để xây dựng xã hội học tập, cần biến việc đọc thành nhu cầu tự nhiên của mỗi người dân, thành thói quen văn hóa trong gia đình, trường học và cộng đồng. Khi đó, học tập suốt đời không còn là khẩu hiệu, mà trở thành nếp sống - một “văn hóa tri thức” lan tỏa từ từng cuốn sách, từng trang đọc, nuôi dưỡng khát vọng phát triển của dân tộc Việt Nam trong kỷ nguyên vươn mình.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Nguyễn Hữu Giới: Suy nghĩ về sách, văn hóa đọc và thư viện, Nxb. Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2013.
2. Trần Hân: Luận đàm về ngành xuất bản Trung Quốc, Thúy Lan, Thanh Huyền dịch, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013.
3. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch: Đề án phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng đến năm 2020, định hướng đến năm 2030, Nxb. Văn hóa - Thông tin, Hà Nội, 2017.
4. Cục Xuất bản, In và Phát hành: Báo cáo toàn cảnh văn hóa đọc Việt Nam năm 2023, Bộ Thông tin và Truyền thông, Hà Nội.
