Chỉ thị số 20-CT/TW ngày 27/01/2003 của Ban Bí thư về nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác xuất bản, phát hành sách lý luận, chính trị trong tình hình mới khẳng định sách lý luận, chính trị có vai trò “trực tiếp truyền bá, bảo vệ, phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối, chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước; giới thiệu kiến thức, kinh nghiệm có giá trị của các nước; góp phần xây dựng nền tảng tư tưởng, thế giới quan, nhân sinh quan cách mạng, giáo dục, nâng cao trình độ và bản lĩnh chính trị cho cán bộ, đảng viên và nhân dân; xây dựng con người mới, nếp sống mới; đấu tranh bác bỏ các quan điểm sai trái”.
Quán triệt tinh thần Chỉ thị số 20-CT/TW, đồng thời kịp thời bắt nhịp xu thế hợp tác và hội nhập quốc tế của ngành xuất bản, bước sang thế kỷ XXI, đặc biệt là từ thập niên thứ hai của thế kỷ XXI đến nay, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật đã từng bước chú trọng và triển khai tuyển chọn đề tài, tổ chức biên dịch và xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài, phục vụ công tác thông tin đối ngoại, bước đầu gặt hái được thành quả nhất định.
Tuy nhiên, thực tế cho thấy, mảng công việc này của Nhà xuất bản vẫn còn tồn tại một số vấn đề đặt ra. Đi sâu làm rõ những vấn đề đặt ra và chỉ ra nguyên nhân là việc làm cần thiết để định vị hoạt động xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài ở Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật hiện nay, từ đó đề ra những giải pháp mang tính căn cơ, thiết thực góp phần tăng cường hoạt động xuất bản cũng như nâng cao chất lượng xuất bản và xuất bản phẩm ở mảng này.
1. Về cơ chế, chính sách của Đảng và Nhà nước hiện nay trong xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài
1.1. Chính sách xuất bản, cơ chế quản lý
Sách lý luận, chính trị được xác định là mảng sách có vai trò quan trọng, góp phần trực tiếp truyền bá, bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam, chính sách, pháp luật của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam; những vấn đề lý luận - chính trị của các tổ chức chính trị - xã hội nhằm bảo vệ lợi ích của giai cấp công nhân và nhân dân lao động Việt Nam, đồng thời giúp cán bộ, đảng viên và nhân dân ta có được những tri thức lý luận cần thiết, xây dựng nền tảng tư tưởng, bản lĩnh và trình độ lý luận chính trị.
Với xu thế hội nhập quốc tế mạnh mẽ và toàn diện như hiện nay, việc truyền bá quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước Việt Nam đến đông đảo bạn bè quốc tế, cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài, đặc biệt là các thế hệ người Việt Nam sinh ra và lớn lên ở nước ngoài, không có điều kiện và môi trường thuận lợi để tiếp cận và hiểu đúng về quốc gia - dân tộc là quan trọng và cần thiết. Trong đó, xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài để giúp các đối tượng bạn đọc nói trên hiểu đúng, chính xác về Việt Nam là một trong những phương thức thiết thực.
Trong thời gian qua, Đảng và Nhà nước ta rất quan tâm đến việc tuyên truyền, quán triệt sâu rộng chủ trương, đường lối của Đảng và Nhà nước đến đông đảo quần chúng nhân dân thông qua hoạt động xuất bản sách lý luận, chính trị. Nhiều chỉ thị, văn bản có liên quan đã được ban hành như: Chỉ thị số 20-CT/TW ngày 27/01/2003 của Ban Bí thư khóa IX về nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác xuất bản, phát hành sách lý luận, chính trị trong tình hình mới; Chỉ thị số 42-CT/TW ngày 25/8/2004 của Ban Bí thư khóa IX về nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản; Thông báo kết luận số 19-TB/TW ngày 29/12/2016 của Ban Bí thư khóa XII về việc tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 42 CT/TW của Ban Bí thư khóa IX về nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản; Chỉ thị số 44-CT/TW ngày 16/4/2020 về đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác xuất bản, phát hành và nghiên cứu, học tập sách lý luận, chính trị.
Tuy nhiên, việc ban hành các cơ chế, chính sách để đẩy mạnh công tác xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài hiện vẫn còn đang bị bỏ ngỏ, dẫn tới hiệu quả của công tác này còn hạn chế, chưa tương xứng với vai trò của nó. Đa phần các nhà xuất bản cơ bản còn đang lúng túng trong triển khai việc đưa chủ trương, đường lối phát triển đất nước; đưa hình ảnh đất nước, con người Việt Nam ra thế giới, bởi thiếu cơ chế, chính sách để làm căn cứ thực hiện. Với Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật, việc biên tập, biên dịch, xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài đã và đang được quan tâm, đầu tư nhưng vẫn chưa thành hệ thống, chưa thực sự được triển khai bài bản.
Bên cạnh đó, do tầm quan trọng của thể loại sách này nên quy trình kiểm duyệt nội dung, phê duyệt và cấp phép xuất bản cũng mất nhiều thời gian hơn, đã phần nào ảnh hưởng đến tiến độ xuất bản. Việc thẩm định nội dung hiện tại phần lớn vẫn do các nhà xuất bản chủ động mà chưa có cơ chế kiểm tra, giám sát của bên thứ ba có tính pháp lý về hiệu lực hoặc một cơ quan của nhà nước có thẩm quyền.
1.2. Cơ chế, chính sách bảo hộ bản quyền, phí bản quyền
Ngày 26/10/2004, Việt Nam chính thức gia nhập Công ước Quốc tế về quyền sở hữu trí tuệ Berne. Đây được coi là một bước ngoặt giúp đưa thị trường xuất bản trong nước tiến lên chuyên nghiệp, đi cùng xu thế chung hội nhập với thế giới. Không thể phủ nhận, việc gia nhập Công ước Berne đã làm thay đổi hoàn toàn bộ mặt ngành xuất bản Việt Nam. Nếu trước đây, các nhà làm sách, các đơn vị kinh doanh sách mạnh ai nấy làm, chỉ quan tâm đến lợi nhuận mà ít chú ý đến chất lượng, hàm lượng tri thức và lợi ích xã hội do sách đem lại, thì sau khi gia nhập Công ước Berne, ngành xuất bản, kinh doanh sách tại Việt Nam đã có sự thay đổi rõ ràng cả về lượng và chất. Các đơn vị xuất bản sách đã dần chuyên nghiệp hóa theo hướng chuyên môn, mỗi đơn vị tập trung vào những đầu sách sở trường của mình nhằm bảo đảm đưa ra thị trường những cuốn sách đẹp về hình thức, hấp dẫn về nội dung, đáp ứng nhu cầu của bạn đọc.
Song, mặc dù Việt Nam đã cho ra đời Luật Sở hữu trí tuệ - một công cụ pháp lý nhằm tạo khung khổ pháp luật trong vấn đề bảo hộ bản quyền, nhưng việc bảo hộ bản quyền tác giả của sách nói chung, của sách lý luận, chính trị nói riêng vẫn còn tồn tại một số hạn chế sau:
Một là, nhận thức về quyền sở hữu trí tuệ chưa đầy đủ. Mặc dù, bản quyền sách được quy định rõ ràng trong Luật Sở hữu trí tuệ, nhưng nhận thức về tầm quan trọng của việc bảo vệ bản quyền còn hạn chế, đặc biệt đối với một bộ phận tác giả, nhà xuất bản và cộng đồng. Nhiều tác giả vẫn chưa đăng ký bản quyền tác phẩm của mình hoặc không hiểu rõ quyền lợi của mình khi xuất bản sách.
Hai là, tình trạng vi phạm bản quyền còn phổ biến. Tình trạng sao chép, in lậu sách và phát hành sách không có bản quyền vẫn diễn ra phổ biến. Do cơ chế, chế tài xử phạt đối với tình trạng vi phạm bản quyền sách xuất bản mới chỉ dừng ở phạt vi phạm hành chính nên chưa đủ sức răn đe, kết hợp với sự thiếu giám sát và xử lý vi phạm hiệu quả từ các cơ quan chức năng, dẫn đến việc phát hiện và xử lý các hành vi vi phạm bản quyền gặp nhiều khó khăn. Các tác giả sách vì thế cũng không mặn mà với việc nghiên cứu và viết sách.
Ba là, khó khăn trong việc xác minh nguồn gốc bản quyền. Trong môi trường xuất bản hiện nay, việc xác định ai là chủ sở hữu quyền tác giả không phải lúc nào cũng rõ ràng, nhất là đối với các tác phẩm xuất bản qua nhiều giai đoạn hoặc có nhiều biên tập viên tham gia. Điều này gây khó khăn trong việc phân định trách nhiệm khi xảy ra tranh chấp về bản quyền, đặc biệt là đối với chủng loại sách đã xuất bản bằng tiếng Việt, được nhà xuất bản chủ động khai thác thị trường, tổ chức biên dịch, biên tập và xuất bản bằng tiếng nước ngoài.
Bốn là, chi phí bản quyền chưa tương xứng với công sức của tác giả. Sách lý luận, chính trị là mảng sách rất kén độc giả, bởi thế trong nhiều trường hợp mảng sách này không thể cạnh tranh được với các mảng sách “hút khách” khác. Bên cạnh thực trạng là thù lao nhuận bút đối với tác giả mảng sách này còn thấp và chưa có sự khác biệt rõ rệt để phần nào định lượng được mức độ khác biệt trong đầu tư công sức, trí tuệ, tri thức và sự hiểu biết của tác giả đối với nó khi so sánh với các mảng sách khác, thì phí bản quyền mà tác giả sách được hưởng khi sách của họ được lựa chọn và biên dịch, xuất bản bằng tiếng nước ngoài đang ở mức rất hạn chế như hiện nay1 cũng là một trong những "nút thắt cổ chai" về cơ chế, chính sách bảo hộ bản quyền khiến việc xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài chưa đạt được hiệu quả như mong muốn.
Năm là, chưa có cơ chế khuyến khích việc hợp tác quốc tế trong việc xuất bản sách bằng tiếng nước ngoài. Mặc dù, Việt Nam đã và đang rất tích cực trong việc hội nhập quốc tế một cách toàn diện, nhưng thực tế cho thấy việc xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài chưa được coi là một công cụ để gia tăng hội nhập quốc tế, cơ chế khuyến khích xuất bản sách bằng tiếng nước ngoài để phục vụ công tác thông tin đối ngoại nói riêng và hoạt động đối ngoại - ngoại giao nói chung vẫn còn là khoảng trống cần khỏa lấp. Bởi thế, không ít tác phẩm quan trọng có thể bị hạn chế trong việc xuất bản, phát hành do thiếu thỏa thuận hợp tác xuất bản hoặc thiếu các kênh phân phối hiệu quả.
1.3. Cơ chế, chính sách thù lao dịch thuật
Hiện nay, thù lao dịch thuật đối với sách xuất bản bằng tiếng nước ngoài gặp một số hạn chế và vấn đề nhất định, như:
Thứ nhất, mức thù lao thấp. Một trong những vấn đề lớn nhất là mức thù lao dịch thuật đối với sách xuất bản hiện đang được đánh giá là thấp so với công sức và thời gian mà người dịch bỏ ra. Hiện tại, trừ trường hợp có thỏa thuận riêng giữa đơn vị xuất bản/làm sách với dịch giả, thù lao dịch thuật thông thường đều được các đơn vị xuất bản/làm sách thực hiện theo Nghị định số 18/2014/NĐ-CP ngày 14/3/2014 của Chính phủ quy định về chế độ nhuận bút trong lĩnh vực báo chí, xuất bản. Theo đó, mức nhuận bút dịch áp dụng đối với xuất bản phẩm dịch từ tiếng Việt ra tiếng nước ngoài là 8 - 12% tính theo số lượng bản in phát hành và giá bìa của sách xuất bản. Nghị định số 18/2014/NĐ-CP không có quy định, cơ chế đặc thù nào đối với thể loại sách lý luận, chính trị vốn đã rất kén người đọc và có số lượng sách phát hành hết sức khiêm tốn so với các thể loại sách khác khi dịch từ tiếng Việt ra tiếng nước ngoài, trong khi công việc dịch thuật đòi hỏi thời gian và sự tinh tế cao để chuyển tải chính xác nội dung của tác phẩm gốc.
Thứ hai, thù lao không ổn định, không có cơ chế đặc thù. Thù lao cho các dịch giả dịch sách có thể dao động từ vài triệu đồng cho một cuốn sách dài, phụ thuộc vào từng đơn vị xuất bản. Điều này dẫn đến sự thiếu công bằng trong việc trả thù lao cho dịch giả, nhất là khi có sự chênh lệch giữa các nhà xuất bản trong việc đàm phán mức thù lao. Đồng thời, cũng làm nảy sinh tâm lý không muốn dịch sách lý luận, chính trị bởi mảng sách này đòi hỏi dịch giả phải có trình độ ngoại ngữ cao, am hiểu chính trị, đầu tư chất xám nhiều hơn so với thể loại sách khác.
Thứ ba, thiếu cơ chế hỗ trợ. Hiện tại, chưa có một cơ chế hoặc quỹ hỗ trợ dịch giả sách từ Nhà nước hay các tổ chức có thẩm quyền, điều này khiến các dịch giả khó khăn trong việc duy trì công việc lâu dài. Họ thường phải làm việc với nhiều nhà xuất bản khác nhau và đối mặt với rủi ro không được trả thù lao thỏa đáng.
Thứ tư, khó khăn trong việc bảo đảm bản quyền và quyền lợi. Do hạn chế trong cơ chế bảo hộ bản quyền tác giả nên mặc dù dịch giả đóng vai trò quan trọng trong việc giao lưu văn hóa giữa các nước, nhưng cơ chế, chính sách bảo hộ quyền tác giả đối với các sản phẩm của họ chưa được xác định rõ ràng và hiệu quả. Điều này phần nào ảnh hưởng đến mức độ nhiệt tình, tâm huyết của dịch giả đối với công việc dịch thuật.
2. Về công tác đề tài, phạm vi, đối tượng phục vụ của sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài
Việc xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài ở Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật hiện nay đang phải đối mặt với một số hạn chế nhất định trong công tác đề tài, tổ chức, khai thác bản thảo; phạm vi, đối tượng phục vụ, cụ thể là:
2.1. Công tác đề tài, tổ chức, khai thác bản thảo
Khảo sát, tổng hợp về đề tài sách lý luận, chính trị xuất bản ở Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật từ năm 2010 trở lại đây cho thấy, sách lý luận, chính trị thường được lựa chọn, biên soạn và xuất bản theo sự định hướng, chỉ đạo về đề tài của các cơ quan chức năng, do đó phạm vi đề tài có thể bị giới hạn bởi các yêu cầu chính trị và tư tưởng. Do mảng sách lý luận, chính trị tương đối “kén” người đọc, đội ngũ chuyên gia nghiên cứu lý luận, viết sách lý luận, chính trị còn mỏng nên số đầu sách có chủ đề hay, có giá trị về lý luận và thực tiễn không cao. Đặc biệt, do một số vấn đề lý luận, chính trị có thể liên quan đến những vấn đề nhạy cảm, như chính trị đối ngoại, việc đánh giá các phong trào chính trị đương đại, nên không thể phát hành rộng rãi, càng không thể tổ chức dịch và xuất bản bằng tiếng nước ngoài, phát hành ra ngoài phạm vi biên giới quốc gia.
Kết quả thống kê sơ bộ các sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài ở Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật từ năm 2010 trở lại đây là: Năm 2011 - 2012 xuất bản bộ sách (13 đầu sách) Lịch sử quan hệ đặc biệt Việt Nam - Lào, Lào - Việt Nam (1930 - 2007) bằng 3 ngoại ngữ: tiếng Việt, tiếng Anh và tiếng Lào; Năm 2019 - 2020 xuất bản bộ sách Hồ Chí Minh Toàn tập bằng tiếng Lào; Năm 2020, xuất bản bộ sách (2 tập) Vững bước trên con đường đổi mới của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng bằng tiếng Tây Ban Nha; Giai đoạn 2023 - 2025 xuất bản cuốn sách Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng bằng 10 ngoại ngữ (Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc, Lào, Khmer, Tây Ban Nha, Hà Lan, Italia và Ảrập); Năm 2024: xuất bản bộ sách Võ Nguyên Giáp - Vị tướng của nhân dân dưới hình thức sách song ngữ: Việt - Anh, Việt - Pháp, Việt - Trung, Việt - Arập, Việt - Tây Ban Nha; Năm 2025: xuất bản 4 cuốn sách tiêu biểu trong các lĩnh vực phòng, chống tham nhũng, đối ngoại - ngoại giao, văn hóa và việc phát huy khối đại đoàn kết trong Mặt trận Tổ quốc của cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng bằng nhiều thứ tiếng nước ngoài như: Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc, Lào, Tây Ban Nha, Nhật, Khmer, Ảrập; phối hợp với Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh xuất bản bộ sách Hồ Chí Minh Tuyển tập (8 quyển) bằng 5 thứ tiếng: Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc, Tây Ban Nha… Qua đó, có thể thấy các đề tài sách xuất bản bằng tiếng nước ngoài ở Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật chưa thật sự phong phú, chủ yếu nhằm phục vụ mục tiêu tuyên truyền chủ trương, đường lối của Đảng và Nhà nước ra cho bạn đọc nước ngoài chứ chưa thể hiện sự “bắt nhịp” theo nhu cầu của bạn đọc của thể loại sách này.
2.2. Phạm vi, đối tượng phục vụ
Phạm vi, đối tượng phục vụ của sách lý luận, chính trị nói chung, sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài nói riêng còn hạn chế. Hiện, mảng sách này mới tập trung phục vụ đối tượng là cán bộ nghiên cứu, giảng dạy, cán bộ làm công tác Đảng, công tác chính trị; thể loại sách lý luận, chính trị, pháp luật đáp ứng được nhu cầu của đông đảo bạn đọc, sách lý luận, chính trị dành cho giới trẻ vẫn chưa được chú trọng. Mặc dù, Nhà xuất bản đã quan tâm và có định hướng xuất bản, phát hành sách lý luận, chính trị để phục vụ công tác thông tin đối ngoại nói chung và đáp ứng nhu cầu của bộ phận người Việt Nam ở nước ngoài nói riêng, nhưng trên thực tế, hoạt động này vẫn còn chậm và yếu. Hình thức sách lý luận, chính trị tuy đã được Nhà xuất bản quan tâm, đầu tư, đổi mới, cải thiện nhưng vẫn còn đơn điệu, thiếu sức hấp dẫn.
Nguyên nhân là do tri thức của sách lý luận, chính trị thường là chuyên sâu, đòi hỏi người đọc phải đạt đến một trình độ nhất định, chủ yếu là các học giả, cán bộ chính trị, lãnh đạo Đảng và Nhà nước, từ đó dẫn đến phạm vi phục vụ của mảng sách này cũng bị giới hạn. Bên cạnh đó, các sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài ít được dịch và xuất bản rộng rãi, đề tài lý luận, chính trị thường được tiếp cận từ góc độ hàn lâm, triết lý, mức độ thường thức hóa, quần chúng hóa còn thấp, mức độ đầu tư của Nhà nước trong việc xuất bản, phổ biến mảng sách này có hạn, nên hiện mới chỉ có một bộ phận nhỏ có thể tiếp cận và hiểu được nội dung của chúng. Chưa kể, một trong những đối tượng phục vụ của mảng sách này là cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài, trong khi trình độ tri thức, nền tảng, mức độ am hiểu về lý luận, chính trị của đối tượng này là không đồng đều, do vậy, mảng sách này chưa thu hút được nhiều sự quan tâm từ công chúng.
Một nguyên nhân khác dẫn tới sự hạn chế trong phạm vi phân phối, phát hành sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài là do tác động của tình hình chính trị quốc tế. Do chế độ chính trị, ý thức hệ hay quan điểm của giới cầm quyền ở các quốc gia khác nhau là khác nhau và có thể không đồng nhất với chủ trương, đường lối, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta cũng như những quan ngại về chính trị, an ninh và đối ngoại khiến việc phát hành sách lý luận, chính trị tại nước ngoài có thể gặp khó khăn.
3. Về phương thức xuất bản
Cũng như các thể loại sách khác, trong nhiều thập niên qua, sách lý luận, chính trị chủ yếu được xuất bản thông qua phương thức xuất bản truyền thống - xuất bản sách giấy. Việc xuất bản sách này ở mỗi đơn vị xuất bản lại được thực hiện theo các hình thức khác nhau. Đối với Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật, sách lý luận, chính trị nói chung và sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài nói riêng thường được thực hiện dưới các hình thức chủ yếu là: (1) Sách xuất bản theo nhiệm vụ chính trị của Đảng, Nhà nước, được gọi là hình thức sách Trung ương/Nhà nước đặt hàng, tức là Nhà xuất bản xuất bản các sách lý luận, chính trị được Ban Tuyên giáo Trung ương phê duyệt về đề tài, số lượng phát hành và Văn phòng Trung ương Đảng phê duyệt, chi trả kinh phí xuất bản, phát hành các sách này; (2) Sách xuất bản theo chức năng, nhiệm vụ của Nhà xuất bản, nhằm đáp ứng nhu cầu tìm đọc của đông đảo độc giả, được gọi là hình thức sách Nhà xuất bản tự phát hành, tức là Nhà xuất bản chủ động tổ chức, khai thác đề tài, biên tập và tự quyết định về số lượng in để cung cấp cho bạn đọc; (3) Sách xuất bản theo nhu cầu của địa phương, đơn vị, sử dụng ngân sách của địa phương, đơn vị để xuất bản với số lượng nhất định do địa phương, đơn vị quyết định, được gọi là hình thức sách do Nhà xuất bản và địa phương, đơn vị bên ngoài liên kết xuất bản. Xuất phát từ đặc điểm mang tính hàn lâm, học thuật cao, “kén” người đọc của sách lý luận, chính trị nên với bất kỳ phương thức xuất bản nào nêu trên, số lượng bản in của thể loại sách này đều chỉ ở mức hạn chế, thấp hơn nhiều so với dòng sách phổ thông, đại chúng, sách thường thức, kỹ năng hoặc sách văn học… Đối với sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài thì phương thức xuất bản truyền thống còn hạn chế hơn nữa. Nguyên nhân là bởi đối tượng bạn đọc của loại sách này không phải là lực lượng khách hàng chính của thị trường sách; do kinh phí đầu tư cho việc xuất bản sách này lớn (chi phí dịch thuật, phát hành cao). Thực tế hoạt động xuất bản hơn 10 năm qua ở Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật cho thấy, hình thức sách xuất bản phục vụ nhiệm vụ chính trị (tức sách Trung ương/Nhà nước đặt hàng) là phổ biến nhất, chiếm tỷ trọng lớn trong phương thức xuất bản truyền thống. Hạn chế này kéo theo hạn chế về phạm vi, đối tượng phục vụ của sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài.
Trong thời đại chuyển đổi số, việc các nhà xuất bản đang nhanh chóng bắt nhịp với xu thế của cuộc sống hiện đại thông qua đẩy mạnh công tác xuất bản điện tử là đáng được khích lệ, cổ vũ. Đối với Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật, việc số hóa và xuất bản số đã được Nhà xuất bản triển khai thực hiện từ đầu những năm 2000. Việc số hóa các sách lý luận, chính trị, trong đó có sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài hiện nay đang ngày càng được coi trọng, thể hiện ở sự ra đời của các tủ sách có tính lý luận, chính trị điện tử như: Tủ sách Chi bộ điện tử, Tủ sách Bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng… Tuy nhiên, phương thức xuất bản mới mẻ này hiện vẫn chưa tỏ ra là phương thức xuất bản hữu hiệu giúp tăng cường công tác xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài.
4. Về công tác truyền thông
Một là, hạn chế trong việc tiếp cận và phổ biến thông tin. Sách lý luận, chính trị là một loại hàng hóa với những thuộc tính đặc thù riêng. Không giống những thể loại sách đại chúng thông thường, sách lý luận, chính trị thường mang tính hàn lâm, học thuật cao, do đó “kén” người đọc. Sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài cũng không phải ngoại lệ. Điều này đòi hỏi cần phải có một chiến lược truyền thông riêng, phù hợp với đặc điểm của loại sách này và nhắm đúng đối tượng truyền thông mới đem lại hiệu quả.
Tuy nhiên, thực tế những năm hoạt động vừa qua cho thấy, công tác truyền thông sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài ở Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật chưa thực sự hiệu quả. Bởi tính hàn lâm, học thuật, thậm chí ở nhiều đầu sách xuất bản còn mang tính nhạy cảm chính trị, do vậy, các sách này thường không được truyền thông và quảng bá rộng rãi, dẫn đến việc độc giả gặp khó khăn trong việc tiếp cận. Việc thiếu các chiến lược truyền thông chuyên nghiệp và có định hướng rõ ràng khiến cho sách xuất bản nói chung cũng như sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài nói riêng không thu hút được sự quan tâm của người đọc.
Một hạn chế khác xuất phát từ nguyên nhân, điều kiện khách quan là sự thiếu đồng bộ trong hệ thống phân phối cũng gây ảnh hưởng không thuận chiều với hoạt động truyền thông sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài. Các kênh phân phối sách như thư viện, trường học, các tổ chức nghiên cứu hoặc các tổ chức chính trị chưa được phát triển một cách đồng bộ để đưa sách lý luận, chính trị nói chung và sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài nói riêng đến với độc giả rộng rãi.
Hai là, hạn chế do tác động của các yếu tố chính trị và xã hội. Đối tượng bạn đọc chủ yếu mà mảng sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài hướng tới là bạn đọc sử dụng thông thạo ngôn ngữ nước ngoài, là người nước ngoài hoặc là thế hệ thứ hai, thứ ba của cộng đồng người Việt Nam ở nước ngoài. Với họ, những tư tưởng, lý luận, quan điểm, nhận định trong sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài có không ít sự mới lạ, dẫn đến nảy sinh tâm lý thận trọng, e ngại khi tiếp cận. Trong một số trường hợp, các lý thuyết chính trị từ nước ngoài có thể bị coi là không phù hợp với bối cảnh chính trị và xã hội của nước/địa bàn sở tại.
Bên cạnh đó, đôi khi sự thiên lệch trong việc lựa chọn các tác phẩm lý luận, chính trị từ nước ngoài, chỉ tập trung vào những cuốn sách đã được kiểm duyệt hoặc có sự đồng thuận về mặt chính trị cũng làm giảm tính đa dạng và phong phú của các quan điểm lý luận, ảnh hưởng không tốt đến tính truyền thông, giới thiệu của chính bản thân các đầu sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài khi xuất bản.
Ba là, hạn chế về nhận thức và sự quan tâm của độc giả. Đối với các sách lý luận, chính trị, nhất là sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài, bạn đọc chưa thực sự quan tâm hoặc chưa có đủ kiến thức để đánh giá tầm quan trọng của chúng trong việc phát triển tư tưởng và chính sách. Một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng này là do hoạt động hợp tác quốc tế trong truyền thông, quảng bá sách nói chung và trong công tác xuất bản sách nói riêng trong thời gian vừa qua ở Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật chưa thực sự hiệu quả.
5. Về nhân sự biên tập, xuất bản sách lý luận chính trị bằng tiếng nước ngoài
Thứ nhất, thiếu nhân sự có chuyên môn cao. Việc biên tập và xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài đòi hỏi những nhân sự không chỉ giỏi về ngoại ngữ mà còn cần có kiến thức vững vàng về lý luận, chính trị, chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, cũng như hiểu biết sâu về các hệ thống chính trị khác. Tuy nhiên, số lượng người có đủ cả hai yếu tố này (ngoại ngữ và chuyên môn lý luận, chính trị) vẫn còn hạn chế. Đội ngũ biên dịch viên, chuyên gia và biên tập viên có kiến thức sâu về lý luận, chính trị và trình độ ngoại ngữ cao là rất cần thiết, nhưng hiện nay, nguồn nhân lực này còn thiếu và không đủ đáp ứng yêu cầu.
Thứ hai, hạn chế bắt nguồn từ khó khăn trong việc dịch thuật và chuyển ngữ. Sự khác biệt ngữ nghĩa và ngữ cảnh khiến cho các thuật ngữ lý luận, chính trị trong các sách lý luận, chính trị thường mang những sắc thái ý nghĩa đặc thù và đôi khi rất khó để dịch chính xác sang ngôn ngữ khác. Việc thiếu hiểu biết về ngữ cảnh văn hóa và lịch sử của quốc gia xuất bản có thể dẫn đến việc dịch không chính xác, gây hiểu lầm hoặc méo mó nội dung.
Hiện tại, các công cụ hỗ trợ dịch thuật chuyên sâu đa phần vẫn chưa đủ hoàn chỉnh và chính xác để bảo đảm tính chuẩn xác trong chuyển đổi ngôn ngữ diễn đạt của các sách thuộc lĩnh vực lý luận, chính trị, đặc biệt khi phải đối diện với các thuật ngữ chuyên ngành phức tạp.
Thứ ba, hạn chế đến từ khó khăn trong việc tuyển dụng và đào tạo. Các nhà xuất bản, trong đó có Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật thường gặp khó khăn trong việc tuyển dụng nhân sự có thể làm việc với tài liệu lý luận, chính trị chuyên sâu, nhất là tài liệu/ sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài. Việc bồi dưỡng, đào tạo được đội ngũ cán bộ, biên tập viên này đòi hỏi một quá trình dài và tốn kém, từ việc nâng cao khả năng ngoại ngữ đến việc trang bị kiến thức lý luận chuyên sâu.
Thứ tư, hạn chế do nhân sự có liên quan còn thiếu kinh nghiệm trong biên tập tài liệu chuyên sâu. Sách lý luận, chính trị thường mang tính chuyên sâu, đòi hỏi người biên tập phải có sự am hiểu sâu sắc về bối cảnh lịch sử, lý luận và các quan điểm chính trị quốc tế. Nhưng, hiện tại những nhân sự có kinh nghiệm biên tập sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài không nhiều, do đó ảnh hưởng đến chất lượng sách biên dịch và xuất bản.
Bên cạnh đó, việc biên tập sách lý luận, chính trị xuất bản bằng tiếng nước ngoài không chỉ dừng lại ở việc dịch thuật mà còn yêu cầu người biên tập phải làm rõ mối liên hệ giữa lý luận và thực tiễn chính trị. Việc này đòi hỏi không chỉ sự hiểu biết sâu sắc về lý thuyết mà còn khả năng nhận thức và áp dụng vào tình hình thực tế mà điều này không phải lúc nào cũng dễ dàng.
Việc nhận diện đầy đủ, chuẩn xác các hạn chế trong công tác xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài có vai trò quan trọng trong việc tăng cường và nâng cao hiệu quả của công tác xuất bản sách lý luận, chính trị bằng tiếng nước ngoài. Với vai trò là đơn vị xuất bản Trung ương của Đảng, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật cần không ngừng tìm tòi những giải pháp để tháo gỡ những khó khăn, khắc phục các hạn chế còn tồn tại trong công tác này để góp phần củng cố và nâng cao tầm vóc của Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật.
* Bài viết là kết quả nghiên cứu Đề tài khoa học cấp Bộ năm 2024 - 2025: “Tăng cường xuất bản sách lý luận chính trị bằng tiếng nước ngoài ở Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật”, KHBĐ(2024)-23.
1. Hiện nay, ở Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật, đối với các sách nói chung, sách lý luận, chính trị nói riêng, khi xuất bản bằng tiếng nước ngoài, chi phí bản quyền tác giả sách gốc tiếng Việt được nhận đối với mỗi phiên bản tiếng nước ngoài được xuất bản đang được thực hiện là 25.000 đồng/trang quy khổ 14,5 x 20,5cm, hiện đang được phản ánh là rất thấp so với hàm lượng tri thức của mảng sách này.
