Bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu trong kỷ nguyên phát triển mới

1. Khát vọng phát triển và tinh thần tự chủ, tự tin, tự lực, tự cường trong bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu của Việt Nam trong kỷ nguyên phát triển mới

Trong tiến trình hiện đại hóa và hội nhập, khát vọng xây dựng một Việt Nam hùng cường, thịnh vượng, phát triển bền vững không chỉ là mục tiêu chiến lược của quốc gia mà còn phản ánh ý chí và bản lĩnh của cả dân tộc. Khát vọng đó gắn liền với trách nhiệm bảo vệ hành tinh xanh, ứng phó với biến đổi khí hậu. Mỗi bước tiến trong phát triển kinh tế cần đi đôi với bảo vệ môi trường, nhằm hướng tới mục tiêu phát triển bền vững và bảo đảm quyền lợi môi trường cho các thế hệ tương lai. Từ một nền kinh tế nông nghiệp truyền thống, Việt Nam đã và đang chuyển mình mạnh mẽ, vươn lên trở thành nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập sâu rộng với thế giới. Trong kỷ nguyên phát triển mới, tăng trưởng kinh tế không còn tách rời khỏi yêu cầu phát triển bền vững, trong đó bảo vệ môi trường và khí hậu là trụ cột thiết yếu. Việc đặt mục tiêu phát triển bền vững, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và thích ứng với biến đổi khí hậu không chỉ giúp Việt Nam bảo vệ được môi trường sống, mà còn khẳng định vị thế một quốc gia trách nhiệm trên trường quốc tế.

Chuẩn bị bước vào Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng, mọi người dân Việt Nam, dưới sự lãnh đạo của Đảng, đoàn kết nhất trí, chung sức đồng lòng, tranh thủ tối đa thời cơ, thuận lợi, đẩy lùi nguy cơ, thách thức, đưa đất nước phát triển nhanh, bền vững, mạnh mẽ, bứt phá và cất cánh. Việc thực hiện các mục tiêu đến năm 2030 trở thành quốc gia có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao, và đến năm 2045 trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao, đòi hỏi sự tích hợp sâu sắc giữa tăng trưởng kinh tế, bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu.

Tinh thần tự chủ trong bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu thể hiện ở việc Việt Nam tận dụng mọi sự giúp đỡ của quốc tế, song không vì thế mà phụ thuộc vào bên ngoài. Thay vào đó, cần chủ động xây dựng chiến lược phát triển bền vững, phù hợp với thực tiễn đất nước; không chờ đợi mà chủ động triển khai các giải pháp chuyển đổi năng lượng sạch, đẩy mạnh kinh tế tuần hoàn, tăng cường bảo vệ rừng…, từng bước thực hiện các cam kết về giảm phát thải, tiết kiệm tài nguyên, giữ vững tăng trưởng xanh và quyết tâm đưa phát thải ròng về “0” vào năm 2050.

Tinh thần tự tin thể hiện qua việc Việt Nam mạnh dạn tham gia các diễn đàn quốc tế về môi trường, đưa ra các cam kết mạnh mẽ trong việc ứng phó với biến đổi khí hậu. Tại Hội nghị COP26, Việt Nam tuyên bố giảm phát thải ròng về “0” vào năm 2050, thể hiện quyết tâm ngang tầm với các quốc gia phát triển. Không chỉ dừng lại ở cam kết, Việt Nam còn tích cực nghiên cứu và áp dụng các công nghệ mới như năng lượng tái tạo (điện mặt trời, điện gió), sử dụng vật liệu thân thiện với môi trường, ứng dụng AI trong nông nghiệp xanh. Các doanh nghiệp khởi nghiệp trong lĩnh vực môi trường ngày càng phát triển, góp phần tạo ra các sản phẩm bền vững, giúp giảm tác động tiêu cực lên hệ sinh thái.

Tinh thần tự lực trong giải quyết các vấn đề môi trường được thể hiện ở việc huy động nội lực từ Trung ương đến địa phương: đẩy mạnh các chương trình trồng rừng, các mô hình kinh tế tuần hoàn, giảm sử dụng nhựa một lần, phân loại rác tại nguồn cùng nhiều phong trào như “Chung tay làm sạch biển”, “Nói không với rác thải nhựa” đã lan tỏa rộng rãi, góp phần giảm tác động tiêu cực lên hệ sinh thái và khơi dậy ý thức trách nhiệm của mỗi công dân.

Tinh thần tự cường được thể hiện rõ nét trong cách Việt Nam chủ động thích ứng với tác động ngày càng khốc liệt của biến đổi khí hậu. Các mô hình canh tác thông minh như trồng lúa chịu mặn, xây dựng đê biển, chuyển đổi mô hình sản xuất nông nghiệp theo hướng bền vững đã giúp nhiều địa phương vượt qua khó khăn. Đồng thời, các chính sách khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ xanh, năng lượng tái tạo đã giúp Việt Nam dần giảm sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch.

Trong kỷ nguyên phát triển mới, Việt Nam không ngừng đổi mới, sáng tạo và quyết tâm hiện thực hóa mục tiêu phát triển xanh, đưa đất nước hướng tới tương lai bền vững. Bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu là nhiệm vụ vừa cấp bách, vừa lâu dài, đòi hỏi sự phối hợp giữa các cấp chính quyền, doanh nghiệp và người dân nhằm bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, giữ gìn hành tinh xanh cho các thế hệ tương lai. Việt Nam đang nỗ lực xây dựng một mô hình phát triển hài hòa mối quan hệ giữa phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường. Chủ động giám sát, ứng phó với biến đổi khí hậu; phát triển nền kinh tế xanh, ít chất thải, giảm nhẹ phát thải khí nhà kính, cácbon thấp. Đây không chỉ là trách nhiệm quốc gia, mà còn là cơ hội để Việt Nam khẳng định vai trò tích cực trong nỗ lực toàn cầu nhằm giải quyết các vấn đề môi trường và biến đổi khí hậu.

Hướng tới năm 2045, Việt Nam không chỉ phấn đấu trở thành một quốc gia giàu mạnh, mà còn là hình mẫu về phát triển bền vững trong khu vực. Trong tầm nhìn đó, việc bảo vệ môi trường được đặt ngang hàng với tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội, nhằm bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau. Tinh thần tự chủ, tự tin, tự lực, tự cường tiếp tục là nền tảng tinh thần và động lực thực tiễn để Việt Nam vượt qua thách thức, hiện thực hóa khát vọng phát triển xanh, hiện đại và bền vững.

2. Bảo vệ môi trường, thích ứng với biến đổi khí hậu là nền tảng phát triển bền vững và thách thức lớn trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam

2.1. Môi trường và khí hậu - nền tảng cho phát triển bền vững

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và biến đổi khí hậu ngày càng gia tăng, phát triển bền vững không thể tách rời khỏi bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu. Phát triển bền vững là quá trình đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng của các thế hệ tương lai. Điều này đòi hỏi sự cân bằng giữa ba yếu tố chính: kinh tế, xã hội và môi trường. Khi môi trường được bảo vệ và tài nguyên được duy trì bền vững, Việt Nam có thể phát triển kinh tế mà không làm tổn hại đến đời sống xã hội và môi trường tự nhiên. Môi trường chính là nền tảng sống còn của con người và toàn bộ hoạt động kinh tế - xã hội. Các tài nguyên như nước sạch, không khí trong lành, đất đai màu mỡ và hệ sinh thái ổn định không chỉ là nguồn lực trực tiếp cho sản xuất, mà còn bảo đảm chất lượng cuộc sống. Một môi trường trong lành mang lại sức khỏe, an sinh xã hội và cơ hội phát triển kinh tế vững chắc.

Thích ứng với biến đổi khí hậu không chỉ là nhiệm vụ trước mắt, mà còn là hành động để bảo vệ tương lai lâu dài. Việt Nam nằm trong nhóm các quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của biến đổi khí hậu, với những thách thức như: nước biển dâng làm ngập nhiều khu vực ven biển và đe dọa sinh kế của hàng triệu người, hạn hán và lũ lụt làm thiệt hại mùa màng, cơ sở hạ tầng và đời sống dân cư, xâm nhập mặn ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp và nguồn nước sinh hoạt. Việc thích ứng với biến đổi khí hậu giúp bảo vệ tài nguyên hiện có, đồng thời nâng cao khả năng chống chịu của cộng đồng và thúc đẩy sự phát triển bền vững.

Bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu không chỉ là trách nhiệm, mà còn là yếu tố cốt lõi để xây dựng một nền kinh tế phát triển, một xã hội bền vững và một môi trường sống an toàn, lành mạnh. Đặt môi trường và khí hậu làm nền tảng, Việt Nam sẽ vững bước trên con đường phát triển bền vững, giảm thiểu rủi ro và bảo vệ tương lai cho các thế hệ mai sau.

2.2. Bảo vệ môi trường, thích ứng với biến đổi khí hậu là một trong những thách thức lớn nhất trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam

Một là, quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa nhanh chóng và khai thác tài nguyên thiếu bền vững để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế đã làm tăng lượng khí thải, rác thải và gây tổn hại môi trường. Ô nhiễm không khí đang ở mức báo động, nguồn nước ở nhiều khu vực bị ô nhiễm nặng, tài nguyên rừng suy giảm, đa dạng sinh học bị đe dọa, rác thải công nghiệp chưa được xử lý triệt để… là những vấn đề nghiêm trọng hiện nay. Theo Báo cáo thường niên về chỉ số môi trường do tổ chức Môi trường Mỹ thực hiện, Việt Nam là một trong 10 nước ô nhiễm môi trường không khí hàng đầu châu Á, tiêu biểu là ô nhiễm bụi (PM 10, PM 2.5). Nếu không có các biện pháp kịp thời và hiệu quả, các hệ sinh thái quý giá và nền tảng sống của người dân sẽ bị đe dọa nghiêm trọng.

Hai là, biến đổi khí hậu diễn biến ngày càng phức tạp, khốc liệt và khó lường, ảnh hưởng sâu sắc tới mọi lĩnh vực từ kinh tế, xã hội đến sản xuất và cuộc sống người dân, phá hủy cơ sở hạ tầng, làm suy giảm năng suất lao động. Là quốc gia có đường bờ biển dài, Việt Nam thuộc một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng trực tiếp nặng nề từ biến đổi khí hậu, đang đối mặt với các hiện tượng như nước biển dâng, xâm nhập mặn, hạn hán, bão lũ và thiên tai ngày càng khắc nghiệt, bất thường với tần suất ngày càng cao, gây tổn thất nặng nề không chỉ về người và tài sản của hàng triệu người dân, mà còn tác động sâu sắc đến kinh tế, xã hội và an ninh quốc gia. Theo báo cáo “Tăng cường khảnăng chống chịu khu vực ven biển” của Ngân hàng Thế giới và Quỹ Toàn cầu về giảm nhẹ và phục hồi thảm họa, khoảng 12 triệu người dân ở các tỉnh ven biển có nguy cơ phải gánh chịu những trận ngập lụt lớn và hơn 35% các khu dân cư nằm dọc bờ biển đang bị xói lở, thiên tai cũng gây ra thiệt hại lớn cho các ngành kinh tế và dịch vụ công trọng điểm; mỗi năm, khoảng 852 triệu đôla Mỹ (0,5% GDP của Việt Nam) và 316.000 việc làm trong các ngành nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản, du lịch và công nghiệp phải hứng chịu rủi ro do lũ lụt trực tiếp gây ra. Việt Nam đứng thứ 5 về Chỉ số rủi ro khí hậu toàn cầu năm 2018 và thứ 8 về Chỉ số rủi ro khí hậu dài hạn. Theo “Báo cáo Quốc gia về Khí hậu và Phát triển cho Việt Nam” của Ngân hàng Thế giới: Nếu không có các biện pháp thích ứng và giảm thiểu phù hợp, ước tính biến đổi khí hậu sẽ khiến Việt Nam mất khoảng 12 - 14,5% GDP vào năm 2050 và có thể khiến tới một triệu người rơi vào tình trạng cùng cực vào năm 2030. Đây quả thực là những con số rất đáng báo động.

Ba là, năng lực quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường và khả năng ứng phó với biến đổi khí hậu, phòng, chống thiên tai còn hạn chế: Ý thức chấp hành pháp luật về bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu còn thấp; các chế tài để ngăn ngừa, xử lý các hành vi vi phạm chưa đủ sức răn đe và thiếu hiệu quả; năng lực quản lý điều phối và giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước còn bất cập, chưa đủ yêu cầu đáp ứng xử lý các vi phạm môi trường một cách kịp thời và nghiêm minh. Việc phân cấp phối hợp giữa các ngành, các cấp trong công tác quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường còn chồng chéo, nguồn lực đầu tư cho lĩnh vực này còn hạn chế, nhất là tại cơ sở.

Bốn là, ý thức cộng đồng và trách nhiệm xã hội chưa đồng đều. Mặc dù nhận thức về bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu đã được nâng cao, nhưng nhiều nơi vẫn thiếu sự phối hợp và trách nhiệm trong hành động thực tiễn. Một bộ phận người dân, doanh nghiệp vẫn chưa nhận thức rõ tầm quan trọng của việc bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu, dẫn đến những hành vi gây ô nhiễm hoặc khai thác tài nguyên thiếu bền vững, coi thường công tác phòng, chống thiên tai. Nhiều chính sách chưa được triển khai hiệu quả do thiếu sự đồng thuận và chủ động tham gia và giám sát từ cộng đồng.

3. Một số giải pháp góp phần bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam

Để hiện thực hóa mục tiêu phát triển bền vững và khẳng định vị thế trong kỷ nguyên mới, Việt Nam cần đặt việc bảo vệ môi trường, thích ứng với biến đổi khí hậu làm ưu tiên hàng đầu trong mọi chiến lược phát triển. Đó không chỉ là nhiệm vụ cấp bách, mà còn là cơ hội để Việt Nam tái cấu trúc nền kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng xanh và bền vững. Để đạt được mục tiêu đó, cần triển khai đồng bộ các giải pháp mang tính chiến lược sau đây:

Thứ nhất, phát triển kinh tế xanh và kinh tế tuần hoàn.

Chuyển đổi sang mô hình công nghiệp phát triển xanh là một trong những trụ cột quan trọng nhằm hướng tới mục tiêu phát triển bền vững. Điều này đòi hỏi phải cải cách toàn diện mô hình sản xuất công nghiệp theo ba hướng chính: (1) Cải cách mô hình sản xuất (các ngành công nghiệp cần chuyển đổi từ phương thức sản xuất truyền thống sang mô hình phát triển xanh, giảm thiểu phát thải khí nhà kính và ô nhiễm môi trường); (2) Ứng dụng công nghệ sạch (ưu tiên đầu tư vào các công nghệ tiên tiến nhằm nâng cao hiệu suất sản xuất, giảm lượng phát thải, tiết kiệm năng lượng và giảm thiểu tác động xấu đến môi trường); (3) Tối ưu hóa sử dụng tài nguyên (khuyến khích khai thác và sử dụng tài nguyên thiên nhiên một cách tiết kiệm, hiệu quả và có trách nhiệm, hướng tới việc sử dụng năng lượng tái tạo, vật liệu tái chế và thiết kế quy trình sản xuất khép kín nhằm giảm thiểu lãng phí và bảo vệ tài nguyên cho các thế hệ tương lai).

Phát triển kinh tế tuần hoàn là hướng đi tất yếu nhằm tối ưu hóa tài nguyên, giảm thiểu chất thải và xây dựng một mô hình kinh tế bền vững. Trọng tâm của mô hình này bao gồm: Tái chế và tái sử dụng (xây dựng hệ thống thu gom, xử lý và tái chế chất thải để biến rác thải thành tài nguyên mới); tích hợp sản xuất tuần hoàn (áp dụng mô hình sản xuất tuần hoàn, trong đó chất thải từ quá trình sản xuất này trở thành nguyên liệu đầu vào cho quá trình khác); giảm thiểu chất thải ngay từ giai đoạn thiết kế (bằng cách lựa chọn nguyên vật liệu thân thiện với môi trường, dễ tái chế...) và sản xuất.