Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức và xây dựng Đảng về đạo đức là hệ thống quan điểm, tư tưởng về xây dựng một Đảng cách mạng chân chính, chuẩn mực, dựa trên quan điểm của học thuyết chủ nghĩa Mác - Lênin; kết hợp chủ nghĩa yêu nước với chủ nghĩa quốc tế chân chính của giai cấp công nhân. Sự tiếp thu, kế thừa và phát triển những giá trị chung nhất của nhân loại và của dân tộc Việt Nam trong điều kiện mới là sự vận dụng và phát triển sáng tạo đạo đức vô sản của chủ nghĩa Mác - Lênin; là sự chắt lọc và phát triển những tinh hoa văn hóa của nhân loại mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tiếp cận trong quá trình hoạt động cách mạng.
Nghiên cứu đặc điểm, nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức và xây dựng Đảng về đạo đức là một nhiệm vụ thiết thực; bảo đảm cho việc xây dựng nội dung giáo dục và làm theo đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh trong giai đoạn cách mạng hiện nay.
1. Đặc điểm tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức cách mạng và xây dựng Đảng về đạo đức
Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức và xây dựng Đảng về đạo đức là một hệ thống những quan điểm cơ bản và toàn diện về đạo đức cách mạng. Nghiên cứu đặc điểm tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức và xây dựng Đảng về đạo đức, cần dựa trên những vấn đề cơ bản trong nhận thức luận như sau:
Một là, theo Hồ Chí Minh, đạo đức là hệ thống thái độ, hành vi, cách ứng xử của người cán bộ, đảng viên đối với Tổ quốc, với Đảng, với Nhân dân, với bạn bè và đồng chí… Trong tác phẩm Nâng cao đạo đức cách mạng, quét sạch chủ nghĩa cá nhân, Người chỉ rõ: “Để làm cho tất cả cán bộ, đảng viên xứng đáng là những chiến sĩ cách mạng, Đảng ta phải ra sức tăng cường giáo dục toàn Đảng về lý tưởng cộng sản chủ nghĩa, về đường lối, chính sách của Đảng, về nhiệm vụ và đạo đức của người đảng viên”1. Như vậy, theo tư tưởng Hồ Chí Minh, đạo đức cách mạng của cán bộ, đảng viên trước hết là lòng trung thành đối với Đảng, với Tổ quốc, và Nhân dân; sẵn sàng hy sinh vì độc lập, tự do của dân tộc. Người nhấn mạnh: “phải đặt lợi ích của cách mạng, của Đảng, của nhân dân lên trên hết, trước hết”2.
Hai là, đạo đức trong tư tưởng Hồ Chí Minh là một chỉnh thể thống nhất và toàn vẹn. Theo Người: “Trời có bốn mùa: Xuân, Hạ, Thu, Đông; Đất có bốn phương: Đông, Tây, Nam, Bắc; Người có bốn đức: Cần, Kiệm, Liêm, Chính. Thiếu một mùa, thì không thành trời. Thiếu một phương, thì không thành đất; Thiếu một đức, thì không thành người”3. Như vậy, có thể hiểu rằng: Cần, Kiệm, Liêm, Chính tạo nên một chỉnh thể đạo đức thống nhất của con người; nếu thiếu đi bất kỳ phẩm chất nào thì con người sẽ không thể trở thành một cá nhân toàn diện và không còn giữ trọn vẹn ý nghĩa đích thực của con người.
Ba là, trong tư tưởng Hồ Chí Minh, đức (đạo đức) và tài (tài năng) luôn gắn bó với nhau, đi liền với nhau, bổ sung và chuyển hóa lẫn nhau. Theo Người: “Có tài mà không có đức ví như một anh làm kinh tế tài chính rất giỏi nhưng lại đi đến thụt két thì chẳng những không làm được gì ích lợi cho xã hội, mà còn có hại cho xã hội nữa. Nếu có đức mà không có tài ví như ông Bụt không làm hại gì, nhưng cũng không lợi gì cho loài người”4. Tuy nhiên, trong mối quan hệ đó, đạo đức là gốc, là nền tảng. Đức sinh ra tài. Theo Người: “Đức phải có trước tài”5. Nếu có đạo đức, tức là có ý chí, quyết tâm phấn đấu, có tinh thần trách nhiệm trong công việc, một lòng vì Đảng, vì dân, vì Tổ quốc thì tuy năng lực có kém một chút, nhưng nếu cố gắng phấn đấu, học tập thì cũng sẽ hoàn thành tốt công việc, nhiệm vụ được giao. Ngược lại, nếu có tài nhưng kiêu ngạo, chủ quan, không chịu phấn đấu học tập, rèn luyện, thiếu khiêm tốn, coi khinh bạn bè, đồng chí… thì tài năng sớm muộn cũng sẽ thui chột.
Bốn là, tư tưởng, đạo đức của Chủ tịch Hồ Chí Minh là tài sản tinh thần vô giá của Đảng, Nhà nước và dân tộc ta; là sự hội tụ những giá trị tinh hoa của nhân loại, được kết tinh thành phẩm chất đạo đức cách mạng để rèn luyện, giáo dục đội ngũ cán bộ, đảng viên. Tư tưởng Hồ Chí Minh là nền tảng và kim chỉ nam cho việc hình thành, phát triển và hoàn thiện hệ giá trị đạo đức cách mạng trong thời đại mới. Đó là đạo đức của người cộng sản mẫu mực - kiên định lập trường, quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, đồng thời kết hợp hài hòa giữa truyền thống yêu nước của dân tộc Việt Nam với chủ nghĩa quốc tế chân chính của giai cấp công nhân.
Năm là, tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng Đảng về đạo đức là xây dựng một hệ thống các chuẩn mực văn hóa của một đảng cộng sản chân chính. Hệ thống chuẩn mực ấy được hình thành từ những những phẩm chất đạo đức cốt lõi của chủ nghĩa Mác - Lênin; đồng thời kế thừa các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam và những giá trị văn hóa đạo đức của nhân loại.
Sáu là, tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức và xây dựng Đảng về đạo đức nhấn mạnh yêu cầu xây dựng một Đảng hành động, kết hợp chặt chẽ giữa nói và làm. Theo Người, đạo đức của người cán bộ, đảng viên trước hết thể hiện ở sự thống nhất giữa tư tưởng và hành động, giữa nói phải đi đôi với làm, phải mang lại lợi ích thiết thực cho nhân dân “việc gì có lợi cho dân phải hết sức làm, việc gì có hại cho dân phải hết sức tránh”6. Đó chính là chuẩn mực cốt lõi của đạo đức cách mạng.
Bảy là, tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức cách mạng và xây dựng Đảng về đạo đức thể hiện ở tính thực tiễn, tính toàn diện và tính thống nhất. Trong đó, tính thực tiễn trong tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức cách mạng và xây dựng Đảng về đạo đức không phải là sản phẩm của sự suy lý tự biện mà được hình thành trên cơ sở tổng kết sâu sắc thực tiễn xã hội Việt Nam và đạo đức con người Việt Nam; từ đó đúc kết thành hệ thống chuẩn mực, những nguyên tắc đạo đức cách mạng có giá trị phổ biến.
Như vậy, đặc điểm tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng Đảng về đạo đức là một hệ thống những quan điểm toàn diện mang tầm vóc thời đại. Đó là sự kết tinh những giá trị cốt lõi của chủ nghĩa Mác - Lênin về đạo đức cách mạng, đồng thời phản ánh và phát huy những tinh hoa văn hóa tiêu biểu của dân tộc Việt Nam và nhân loại, trở thành tài sản vô giá của Đảng và dân tộc ta trong sự nghệp cách mạng.
2. Nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức cách mạng và xây dựng Đảng về đạo đức
2.1. Nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng đạo đức cách mạng của Đảng, của tổ chức đảng
Theo chủ nghĩa Mác - Lênin, chuẩn mực đạo đức và xây dựng Đảng về đạo đức (đạo đức kiểu mới - đạo đức cách mạng), được hình thành và phát triển qua thực tiễn đấu tranh giai cấp, nhằm giải phóng dân tộc và giai cấp khỏi áp bức, bất công; xây dựng chế độ mới, chế độ công bằng tốt đẹp. Phẩm chất đạo đức cách mạng của Đảng là đặt lợi ích của dân tộc, của giai cấp lên trên hết. Đạo đức cách mạng của Đảng được cấu thành từ phẩm chất đạo đức của mỗi cán bộ, đảng viên.
Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Đảng mạnh là do các chi bộ mạnh. Chi bộ mạnh là do các đảng viên hăng hái và gương mẫu”7; “Sức mạnh vô địch của Đảng là ở tinh thần kỷ luật tự giác, ý thức tổ chức nghiêm chỉnh của cán bộ và đảng viên”8.
Trên thực tế, đạo đức cách mạng của Đảng, của tổ chức Đảng là yếu tố làm nên sức mạnh tinh thần to lớn, tạo ra niềm tin của Nhân dân đối với Đảng, làm cho Đảng thật sự là một Đảng cách mạng, chân chính. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng chỉ rõ: “Công tác xây dựng Đảng về đạo đức được đề cao, góp phần rèn luyện phẩm chất đạo đức cách mạng, chống chủ nghĩa cá nhân, cơ hội, thực dụng, “lợi ích nhóm”, những biểu hiện suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, “tự diễn biến”, “tự chuyển hoá” trong nội bộ”9. Đồng thời, xây dựng Đảng về đạo đức là một trong những trụ cột của công tác xây dựng Đảng, có mối liên hệ biện chứng với các nội dung xây dựng đạo đức của Đảng, của tổ chức đảng, cụ thể:
Một là, xây dựng đạo đức của Đảng trước hết là xây dựng đường lối, mục tiêu chính trị đúng đắn vì Tổ quốc, vì nhân dân. Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Ngoài lợi ích của nhân dân, Đảng không có lợi ích nào khác”10. Mục đích cao nhất của Đảng Cộng sản Việt Nam là xây dựng nước Việt Nam độc lập, dân chủ, giàu mạnh, xã hội công bằng, văn minh, không còn người bóc lột người, thực hiện thành công chủ nghĩa xã hội và sau đó là chủ nghĩa cộng sản.
Hai là, xây dựng các nguyên tắc, quy tắc, chuẩn mực về đạo đức của Đảng, của tổ chức đảng trong tổ chức mình. Với vai trò là lực lượng lãnh đạo, tổ chức Đảng phải thực sự là chuẩn mực về việc tuân thủ các nguyên tắc hoạt động của Đảng cách mạng kiểu mới, là tổ chức tiên phong của những con người cách mạng, sống với nhau “có lý có tình”11. Chuẩn mực đạo đức của mỗi tổ chức là yếu tố nền tảng tạo thành văn hóa tổ chức - văn hóa Đảng; nó trái ngược với chủ nghĩa hình thức, bệnh quan liêu, lợi ích nhóm, tình trạng cục bộ, bè cánh trong hệ thống tổ chức Đảng.
Ba là, xây dựng tình đoàn kết thống nhất, tinh thần, ý thức tổ chức, kỷ luật trong nội bộ tổ chức đảng. Hồ Chí Minh chỉ rõ: “sự đoàn kết trong Đảng là quan trọng hơn bao giờ hết, nhất là sự đoàn kết chặt chẽ giữa các cán bộ lãnh đạo”12. Đảng là một khối đoàn kết thống nhất về chính trị, tư tưởng, tổ chức; tự phê bình và phê bình là quy luật phát triển của tổ chức Đảng. Sự đoàn kết, thống nhất trong Đảng dựa trên cương lĩnh, điều lệ, đường lối, chính sách của Đảng và lợi ích chung của đất nước, của dân tộc, của giai cấp. Vì vậy, cần “Giữ gìn và củng cố sự đoàn kết thống nhất của Đảng”13.
Bốn là, xây dựng thái độ trách nhiệm, mối liên hệ gắn bó mật thiết với nhân dân; kiên quyết đấu tranh ngăn ngừa và khắc phục bệnh quan liêu, xa rời quần chúng. Mối liên hệ giữa Đảng với Nhân dân không chỉ là tiêu chuẩn của một Đảng chân chính, mà còn là quy luật tồn tại và phát triển của Đảng, nguồn gốc sức mạnh của Đảng. Hồ Chí Minh chỉ rõ, cần “lấy dân làm gốc”14, vì vậy, mọi chính sách, chủ trương của Đảng và Nhà nước phải bắt nguồn từ lợi ích, “thực hiện nguyện vọng chính đáng của nhân dân”15.
Năm là, xây dựng đạo đức của Đảng, của tổ chức Đảng là một tổ chức kỷ cương, kỷ luật, dân chủ; cấp trên tạo thuận lợi cho cấp dưới hoàn thành tốt nhiệm vụ, cấp dưới tôn trọng và phục tùng sự lãnh đạo của cấp trên. Theo Người: “Đảng không phải là nơi để thăng quan, tiến chức, để phát tài. Vào Đảng là để phục vụ nhân dân, phục vụ giai cấp, đảng viên phải trở thành người con hiếu thảo của Tổ quốc, của giai cấp. Đảng phải rất mạnh, rất trong sạch”16. Đảng phải thật sự “là đạo đức, là văn minh”.
Sáu là, xây dựng nội dung giáo dục và rèn luyện tiêu chuẩn đảng viên theo quy định của Điều lệ Đảng. Các tổ chức Đảng phải có trách nhiệm giáo dục, rèn luyện cho cán bộ, đảng viên dám dũng cảm nhận và quyết tâm sửa chữa sai lầm, khuyết điểm; có tinh thần đấu tranh kiên quyết, không khoan nhượng với các biểu hiện đa dạng của chủ nghĩa cá nhân, chống bệnh kiêu ngạo cộng sản, chống hiện tượng “tự diễn biến”, “tự suy thoái”. Đại hội XIII, Đảng đã khẳng định: “Nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác quản lý, giáo dục, rèn luyện đảng viên. Sàng lọc, kiên quyết đưa những người không đủ tư cách ra khỏi Đảng”17.
Bảy là, xây dựng Đảng và các tổ chức đảng phải gắn liền với tinh thần hợp tác, đoàn kết quốc tế, giữ gìn hòa bình, bảo vệ Tổ quốc, giữ vững độc lập dân tộc, đồng thời tham gia đấu tranh chống lại mọi âm mưu, thủ đoạn của các thế lực thù địch hòng phá hoại tình đoàn kết quốc tế vô sản. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu: “Bốn phương vô sản đều là anh em”18. Tinh thần quốc tế trong sáng là phẩm chất đạo đức, là yêu cầu của mối quan hệ rộng lớn, vượt qua khuôn khổ của một quốc gia, dân tộc.
2.2. Nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng đạo đức cách mạng trong cán bộ, đảng viên
Xây dựng đạo đức cách mạng trong cán bộ, đảng viên là quá trình xây dựng những phẩm chất người cộng sản. Theo C. Mác: “người cộng sản là bộ phận kiên quyết nhất trong tất cả các đảng công nhân ở tất cả các nước, là bộ phận cổ vũ tất cả các bộ phận khác; về mặt lý luận, họ hơn bộ phận còn lại của giai cấp vô sản ở chỗ họ hiểu rõ những điều kiện, tiến trình và kết quả chung của phong trào vô sản”19. Theo V.I. Lênin: đạo đức của người đảng viên cộng sản là “Liên hệ với quần chúng. Sống trong lòng quần chúng. Biết tâm trạng quần chúng. Biết tất cả. Hiểu quần chúng. Biết đến với quần chúng. Giành được lòng tin tuyệt đối của quần chúng. Những người lãnh đạo không được tách rời khỏi quần chúng bị lãnh đạo, đội tiền phong không được tách rời khỏi toàn bộ đội quân lao động”20. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Mỗi đảng viên và cán bộ phải thật sự thấm nhuần đạo đức cách mạng, thật sự cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư”21. Trong nhiều tác phẩm, bài nói, bài viết, với nhiều cách diễn đạt khác nhau, nhưng vấn đề xây dựng đạo đức cách mạng cho cán bộ, đảng viên trong tư tưởng Hồ Chí Minh đều tập trung vào những nội dung cơ bản sau:
Một là, xây dựng, giáo dục lòng “trung với nước, hiếu với dân”, trung thành với Đảng, với Tổ quốc và Nhân dân, sẵn sàng hy sinh vì sự nghiệp cách mạng, vì hạnh phúc của nhân dân. Đây là phẩm chất cốt lõi, thể hiện trách nhiệm chính trị và đạo đức của mỗi cán bộ, đảng viên. Mỗi người cần luôn sẵn sàng chiến đấu, hy sinh vì sự nghiệp cách mạng, vì độc lập dân tộc, toàn vẹn lãnh thổ và hạnh phúc của nhân dân. Lòng trung - hiếu không chỉ là biểu hiện của tình cảm mà còn là hành động cụ thể trong công việc, trong lối sống, là tiêu chuẩn đạo đức cần thiết để xây dựng đội ngũ cán bộ tận tụy, gương mẫu và liêm chính. Những yêu cầu đạo đức mà Người nêu ra cho cán bộ, đảng viên nay đã trở thành hệ chuẩn mực đạo đức cơ bản của con người Việt Nam mới như: “Quyết tâm suốt đời đấu tranh cho Đảng, cho cách mạng”; “trung với nước, hiếu với dân”, “Việc gì có lợi cho dân, ta phải hết sức làm. Việc gì hại đến dân, ta phải hết sức tránh”, phải “lo trước thiên hạ, vui sau thiên hạ”22, biết yêu thương con người, có tình cảm quốc tế trong sáng...
Hai là, xây dựng, giáo dục tinh thần trách nhiệm trước Đảng, trước nhân dân, nói phải đi đôi với làm, dám bảo vệ cái đúng, dám đấu tranh với cái sai, luôn ngay thẳng, thật thà, không tư lợi cá nhân. Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Ta người ngay thẳng, lòng trong trắng”23; “ngay thẳng, không có tư tâm, không làm việc bậy, không có việc gì phải giấu Đảng”24. Người cán bộ, đảng viên cần rèn luyện phẩm chất nói đi đôi với làm, giữ vững lập trường tư tưởng, hành động thống nhất với lời nói. Phải biết dũng cảm bảo vệ lẽ phải, kiên quyết đấu tranh với cái sai, cái xấu dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào. Luôn giữ sự ngay thẳng, trung thực, thật thà trong công việc và cuộc sống, không vì lợi ích cá nhân mà làm tổn hại đến tập thể. Đây là chuẩn mực đạo đức cần thiết để xây dựng đội ngũ cán bộ liêm chính, tận tụy, xứng đáng với niềm tin của Đảng và nhân dân.
Ba là, xây dựng, giáo dục, rèn luyện tính kỷ luật, ý thức chấp hành nghiêm túc đường lối chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước; xây dựng đức tính không ngại khó, ngại khổ, nhiệm vụ nào cũng hoàn thành, khó khăn nào cũng vượt qua; xây dựng tác phong làm việc gương mẫu, gần gũi, hòa đồng, đoàn kết gắn bó mật thiết với nhân dân, sống trong sạch lành mạnh... Người chỉ rõ, để công tác này đạt hiệu quả cao, “phải tăng cường tính tổ chức và tính kỷ luật của đảng viên. Phải phát triển tính hăng hái và hoạt động chính trị của đảng viên”25; “phải nâng cao chí khí chiến đấu, nâng cao lòng tin tưởng; có tính kỷ luật, tính tổ chức, như thế chưa đủ còn phải kiên nhẫn tức là phải chịu khó, chịu khổ, dẻo dai”26.
Bốn là, xây dựng, giáo dục, rèn luyện đức tính cần kiệm, liêm chính, chí công vô tư. Chủ tịch Hồ Chí Minh đề cập đến phẩm chất “Cần kiệm liêm chính, chí công vô tư” thể hiện trong hoạt động thực tiễn, trong sinh hoạt cũng như trong công việc trên cương vị của người cán bộ, đảng viên. Người cán bộ phải cần cù, tiết kiệm, sống trong sạch, không tham lam, luôn công tâm, không thiên vị, đặt lợi ích tập thể lên trên cá nhân. Người chỉ rõ, cán bộ, đảng viên: “Phải khiêm tốn, gần gũi quần chúng, không được kiêu ngạo; phải thực sự cầu thị, không được chủ quan. Phải luôn luôn chăm lo đến đời sống của quần chúng. Phải “chí công vô tư”, và có tinh thần “lo trước thiên hạ, vui sau thiên hạ””27. Đây là nền tảng để xây dựng một bộ máy trong sạch, vững mạnh, đủ sức lãnh đạo sự nghiệp cách mạng và phục vụ nhân dân một cách hiệu quả, tận tụy. Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Thực hành cần kiệm liêm chính, chí công vô tư, - Một lòng một dạ phục vụ nhân dân, phục vụ chủ nghĩa xã hội”28.
Năm là, xây dựng đức tính thật thà, cần cù, chịu khó, tinh thần hăng say, ham lao động, có lòng thương yêu con người, thương yêu đồng chí, đồng bào, lòng vị tha, khoan dung, đại lượng, tính ngay thẳng, sáng xuốt, lòng dũng cảm. Những phẩm chất đó là nền tảng đạo đức vững vàng, giúp người cán bộ, đảng viên sống trung thực, tận tụy, có trách nhiệm, luôn đặt lợi ích của nhân dân và Tổ quốc lên trên lợi ích cá nhân. Hồ Chí Minh chỉ rõ: “Tất cả các đồng chí đều phải đem hết lòng đoàn kết, thương yêu đồng chí và giúp nhau tiến bộ”29; “phải có lòng dũng cảm trong công việc”30.
Sáu là, xây dựng, giáo dục, rèn luyện đức tính khiêm tốn, cầu thị, tinh thần gương mẫu, ý chí tự giác không ngừng phấn đấu vươn lên, không ngừng học tập, tu dưỡng, rèn luyện bản thân, không dấu dốt, không ích kỷ... Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “tinh thần anh dũng, đức tính khiêm tốn, chí khí kiên quyết, vượt tất cả mọi khó khăn, gian khổ để hoàn thành nhiệm vụ”31.
1. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t.15, tr. 547.
2, 11. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.15, tr. 547, 613.
3, 15. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.6, tr. 117, 432.
4. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.11, tr. 399.
5, 18, 28. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.12, tr. 269, 670, 624.
6. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.4, tr. 51.
7, 8, 10, 27, 31. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.13, tr. 29, 67, 210, 67, 322.
9, 17. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr. 74, 187.
12. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.13, tr. 368.
13, 29. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.14, tr. 242, 470.
14, 24, 30. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.5, tr. 501, 292, 260.
16, 26. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.10, tr. 67, 540-541.
19. C.Mác và Ph.Ănghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1975, t.4, tr.614.
20. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, t.44, tr.608.
21, 22. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.1, tr. XIV, XXVII.
25. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t.8, tr. 281.
