Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, nhiều giá trị và bản sắc văn hóa riêng đã làm nên hồn cốt của dân tộc Việt Nam, trong đó có truyền thống văn hóa dân tộc, thể hiện tâm hồn, cốt cách, bản sắc của con người Việt Nam, đó là truyền thống yêu nước, tinh thần đoàn kết, cố kết cộng đồng, tinh thần nhân ái, khoan dung, trọng nghĩa tình, đạo lý, đức tính cần cù, sáng tạo trong lao động, sản xuất, tinh thần dũng cảm, kiên cường, bất khuất, mưu trí, gan dạ trong đấu tranh chống giặc ngoại xâm.
Văn hóa là nền tảng tinh thần của đời sống xã hội, là lĩnh vực thuộc về kiến trúc thượng tầng. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Xã hội thế nào, văn nghệ thế ấy. Văn nghệ của dân tộc ta vốn rất phong phú, nhưng dưới chế độ thực dân và phong kiến, nhân dân ta bị nô lệ, thì văn nghệ cũng bị nô lệ, bị tồi tàn, không thể phát triển được”1. Văn hóa con người Việt Nam đã tham gia thực hiện nhiệm vụ chính trị, nghĩa là tham gia các hoạt động cách mạng, tham gia kháng chiến và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Người khẳng định văn hóa là động lực, là mục tiêu của sự nghiệp cách mạng, “văn hóa phải soi đường cho quốc dân đi”, soi đường cho sự phát triển, tiến bộ của xã hội, của mỗi quốc gia, dân tộc trong hành trình xây dựng và phát triển. Văn hóa tạo thành sức mạnh vật chất, tinh thần để chiến thắng ngoại xâm, nuôi dưỡng tư tưởng đạo đức cách mạng và nhân cách con người. Vì thế, văn hóa, con người luôn là động lực, mục tiêu của sự nghiệp cách mạng. Nhìn lại tiến trình lịch sử cách mạng Việt Nam, có thể thấy, tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng văn hóa và con người Việt Nam được thể hiện xuyên suốt, luôn gắn với sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943 được xem là cương lĩnh đầu tiên của Đảng ta về văn hóa cách mạng, có ý nghĩa kế thừa, xây dựng và phát triển nền văn hóa của dân tộc, thể hiện lòng tự tôn văn hóa dân tộc, khắc phục tư tưởng tự ti, tự phụ; đồng thời, nâng cao lòng yêu nước, chí khí anh hùng.
Trong phiên họp đầu tiên của Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (ngày 03/9/1945), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu lên 6 nhiệm vụ cấp bách, trong đó có 2 nhiệm vụ cấp bách lúc bấy giờ thuộc về văn hóa, đó là diệt giặc dốt và giáo dục tinh thần cho nhân dân. Ngày 25/11/1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng ra Chỉ thị “Kháng chiến kiến quốc”. Tháng 3/1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết tài liệu “Đời sống mới”, giải thích một cách dễ hiểu những vấn đề thiết thực trong đường lối, chủ trương về văn hóa của Đảng, Nhà nước ta.
Từ ngày 16 đến ngày 20/7/1948, tại Chiến khu Việt Bắc, Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ đạo tổ chức Hội nghị Văn hóa toàn quốc lần thứ hai. Trong thư gửi các đại biểu tham dự Hội nghị, Người nhấn mạnh: “Trong sự nghiệp vĩ đại kháng chiến kiến quốc của dân tộc ta, văn hóa gánh một phần rất quan trọng. Từ ngày chính quyền dân chủ thành lập đến nay, các nhà văn hóa ta đã cố gắng và đã có thành tích. Song từ nay trở đi chúng ta cần phải xây đắp một nền văn hóa kháng chiến kiến quốc của toàn dân. Muốn đi đến kết quả đó, tôi thiết tưởng, các nhà văn hóa ta cần tổ chức chặt chẽ và đi sâu vào quần chúng”2. Báo cáo “Chủ nghĩa Mác và văn hóa Việt Nam” đã hệ thống hóa, cụ thể hóa và phát triển các quan điểm, nguyên tắc, phương châm của Đề cương về văn hóa Việt Nam năm 1943, trong đó nhấn mạnh 6 nhiệm vụ chủ yếu của văn hóa: (1) Xác định mối quan hệ giữa văn hóa và cách mạng giải phóng dân tộc, cổ động văn hóa cứu quốc; (2) Xây dựng nền văn hóa dân chủ mới Việt Nam có tính chất dân tộc, khoa học, đại chúng mà khẩu hiệu thiết thực lúc này là dân tộc, dân chủ; (3) Tích cực bài trừ nạn mù chữ, mở đại học, trung học, cải cách việc học theo tinh thần mới, bài trừ cách dạy học nhồi sọ; (4) Giáo dục lại nhân dân, cổ động thực hành đời sống mới; (5) Phát triển cái hay trong văn hóa dân tộc, đồng thời bài trừ cái xấu xa, hủ bại, ngăn ngừa sức thâm nhập của tàn dư văn hóa thực dân, phản động, học cái hay, cái tốt của văn hóa thế giới; (6) Hình thành đội ngũ trí thức mới đóng góp tích cực cho công cuộc kháng chiến, kiến quốc và sự nghiệp cách mạng Việt Nam.
Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn có những ý kiến chỉ đạo mang tính chiến lược về đường lối văn hóa, văn nghệ: “Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận. Anh chị em là chiến sĩ trên mặt trận ấy”3; “Văn hóa, nghệ thuật cũng như mọi hoạt động khác, không thể đứng ngoài, mà phải ở trong kinh tế và chính trị”4; chính trị, kinh tế, văn hóa phải được coi trọng ngang nhau. Theo đó, nhiều hội nghị về văn hóa, văn nghệ đã được tổ chức: Hội nghị Văn nghệ toàn quốc (từ ngày 23 đến ngày 25/7/1948), với hơn 80 Văn nghệ sĩ từ các nẻo đường kháng chiến trong cả nước tham dự; Hội nghị văn nghệ bộ đội (tháng 4/1949); Hội nghị tranh luận văn nghệ Việt Bắc (tháng 9/1949); Hội nghị tranh luận sân khấu ở Việt Bắc (tháng 5/1950); Hội nghị cán bộ văn nghệ Nam Bộ (tháng 01/1951)...
Sau khi hòa bình lập lại ở miền Bắc, đồng bào, chiến sĩ miền Nam tiếp tục đấu tranh thống nhất nước nhà, nhiều văn kiện quan trọng của Đảng, nhiều bài viết, bài nói chuyện của Chủ tịch Hồ Chí Minh và các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước về văn hóa, văn nghệ được cán bộ, đảng viên và nhân dân nhiệt tình đón nhận, trong đó có thư của Ban Chấp hành Trung ương Đảng gửi Đại hội Văn nghệ toàn quốc lần thứ II (năm 1957), Đại hội Văn nghệ toàn quốc lần thứ III (năm 1962), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ III của Đảng (tháng 9/1960), trong đó xác định đường lối xây dựng nền văn hóa có nội dung xã hội chủ nghĩa và tính dân tộc.
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IV của Đảng (tháng 12/1976) xác định mục tiêu xây dựng con người mới, nền văn hóa mới; tiến hành đấu tranh chống tư tưởng và sản phẩm văn hóa phản động, độc hại. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ V của Đảng (tháng 3/1982) chỉ rõ nền văn hóa mới là nền văn hóa có nội dung xã hội chủ nghĩa, có tính dân tộc, tính đảng và tính nhân dân sâu sắc, thấm nhuần chủ nghĩa yêu nước và chủ nghĩa quốc tế vô sản. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (năm 1991) xác định nền văn hóa mà chúng ta xây dựng là “nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, là một trong 6 đặc trưng cơ bản của chế độ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 4 khóa VII lần đầu đưa ra khái niệm văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời là một mục tiêu của chủ nghĩa xã hội, “Nền văn hóa mà Đảng ta lãnh đạo toàn dân xây dựng là nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII ban hành Nghị quyết về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX (năm 2001) của Đảng tiếp tục khẳng định: “Xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội”. Đó không chỉ là những văn kiện thể hiện rõ đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng trên lĩnh vực văn hóa, mà còn thể hiện tư duy lý luận văn hóa toàn diện và sâu sắc trong giai đoạn cách mạng mới.
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng (tháng 4/2006) khẳng định: “Tiếp tục phát triển sâu rộng và nâng cao chất lượng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, gắn kết chặt chẽ và đồng bộ hơn với phát triển kinh tế - xã hội, làm cho văn hóa thấm sâu vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội”. Nghị quyết số 23-NQ/TW, ngày 16/6/2008 của Bộ Chính trị về tiếp tục xây dựng và phát triển văn học, nghệ thuật trong thời kỳ mới, nhấn mạnh: “Văn học, nghệ thuật là lĩnh vực rất quan trọng, đặc biệt tinh tế của văn hóa; là nhu cầu thiết yếu, thể hiện khát vọng chân, thiện, mỹ của con người; là một trong những động lực to lớn trực tiếp góp phần xây dựng nền tảng tinh thần của xã hội và sự phát triển toàn diện của con người Việt Nam. Văn học, nghệ thuật Việt Nam thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế phải phát triển toàn diện và mạnh mẽ, thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ...”. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) nhấn mạnh: Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, nâng cao đời sống nhân dân, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội. Trong định hướng phát triển, Đảng ta khẳng định: Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng, thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ; làm cho văn hóa gắn kết chặt chẽ và thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển.
Hội nghị Trung ương 9 khóa XI đề ra Nghị quyết số 33-NQ/TW, ngày 09/6/2014 về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững của đất nước, tiếp tục thể hiện sự phát triển tư duy lý luận và sáng tạo của Đảng trong nhận thức về vị trí, vai trò của văn hóa, đặc biệt là yếu tố con người; xác định phương hướng, đặc trưng, tính chất, động lực và tính đặc thù của hoạt động xây dựng và phát triển văn hóa, con người.
Kế thừa, vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh cũng như quan điểm của các kỳ đại hội trước về văn hóa, phát triển văn hóa, con người Việt Nam,
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng khẳng định: “Phát triển toàn diện, đồng bộ các lĩnh vực văn hóa, bảo đảm vừa phát huy những giá trị tốt đẹp của dân tộc, vừa tiếp thu những tinh hoa văn hóa nhân loại tạo động lực phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế”5; “Động lực và nguồn lực phát triển quan trọng của đất nước là khơi dậy mạnh mẽ tinh thần yêu nước, ý chí tự cường dân tộc, sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc và khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc”6.
Theo đó, truyền thống văn hóa của dân tộc không những phải được giữ gìn, mà còn phải được phát huy cao độ trong sự nghiệp xây dựng nền văn hóa, xây dựng con người hiện đại, con người mới xã hội chủ nghĩa. Coi trọng công tác giáo dục truyền thống lịch sử dân tộc cho mọi thế hệ người Việt Nam; “Lấy giá trị văn hóa, con người Việt Nam làm nền tảng, sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững”. Nền văn hóa đó phải vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người Việt Nam, nhằm phát triển văn hóa Việt Nam.
Trong cuốn sách Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, khi đề cập vấn đề văn hóa và con người, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng khẳng định: “Chúng ta coi văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội và xác định phát triển văn hóa đồng bộ, tương xứng với tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội cũng là một định hướng căn bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Nền văn hóa mà Việt Nam xây dựng là nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, một nền văn hóa thống nhất trong đa dạng, dựa trên các giá trị tiến bộ, nhân văn; kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp, giàu bản sắc của tất cả các dân tộc trong nước, tiếp thu những thành tựu, tinh hoa văn hóa nhân loại, phấn đấu xây dựng một xã hội văn minh, lành mạnh vì lợi ích chân chính và phẩm giá con người, với trình độ tri thức, đạo đức, thể lực, lối sống và thẩm mĩ ngày càng cao... Con người giữ vị trí trung tâm trong chiến lược phát triển; phát triển văn hóa, xây dựng con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của công cuộc đổi mới...”7.
Văn hóa, con người Việt Nam gắn với niềm tin, sức mạnh tinh thần, hồn cốt của dân tộc, khát vọng xây dựng đất nước phồn vinh, hạnh phúc; gắn với những giá trị về văn hóa dân tộc, kết hợp với phẩm chất đạo đức, tài năng, trí tuệ, năng lực sáng tạo con người Việt Nam.
Hiện nay, những biến động của tình hình thế giới và khu vực đang tác động mạnh mẽ đến đời sống văn hóa của dân tộc. Để xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, xây dựng và phát triển con người Việt Nam hiện đại, cần tiếp tục vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa và con người Việt Nam, đồng thời tiếp thu có chọn lọc những giá trị văn hóa tiên tiến, khoa học, đại chúng để phát triển văn hóa, đưa văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần của xã hội, là sức mạnh nội sinh góp phần phát triển bền vững đất nước.
1. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. 9, tr. 231.
2. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 5, tr. 577.
3, 4. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 7, tr. 246.
5, 6. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. I, tr. 262, tr. 34.
7. Nguyễn Phú Trọng: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2022, tr. 92-93.
TS. ĐÀO THANH BÌNH
Đại học Kinh tế - Kỹ thuật Công nghiệp
