1. Nhận diện an ninh phi truyền thống và quản trị an ninh phi truyền thống
Nhận diện an ninh phi truyền thống
Sau khi Chiến tranh lạnh kết thúc, đặc biệt là thập niên đầu thế kỷ XXI, thế giới có nhiều biến động phức tạp vượt qua khuôn khổ dự báo của giới nghiên cứu về một thế giới hòa bình, ổn định và thịnh vượng. Trong thế giới đương đại, bên cạnh các mối đe dọa về quân sự, vẫn tồn tại và xuất hiện nhiều yếu tố mới đe dọa đến an ninh con người và an ninh quốc gia như: biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh, khủng bố, mua bán ma túy, mua bán phụ nữ và trẻ em, di cư xuyên biên giới, tội phạm mạng... Trong bối cảnh đó, nhận thức về an ninh cũng thay đổi nhanh chóng. Bên cạnh những quan niệm đã và đang được sử dụng xung quanh chủ đề này như: an ninh tập thể, an ninh chung, an ninh toàn diện..., xuất hiện thuật ngữ “an ninh phi truyền thống” (Non-traditional security).
Hiện nay, có nhiều cách hiểu, quan niệm khác nhau về an ninh phi truyền thống. Ở cấp độ hợp tác, tổ chức khu vực, trong Tuyên bố chung ASEAN - Trung Quốc về hợp tác trên lĩnh vực an ninh phi truyền thống được thông qua tại Hội nghị thượng đỉnh lần thứ sáu giữa các nước thuộc Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và Trung Quốc tổ chức tại Phnôm Pênh (Campuchia) ngày 01/11/2002, khái niệm về “an ninh phi truyền thống” được đưa ra thảo luận và có quan niệm cụ thể, rõ ràng. Theo đó, “an ninh phi truyền thống” được hiểu là những vấn đề về các loại tội phạm xuyên quốc gia, đặc biệt là tội phạm khủng bố và ma túy đe dọa an ninh khu vực và thế giới, đồng thời tạo ra những thách thức mới đối với hòa bình, ổn định trong và ngoài khu vực1. Các nhà lãnh đạo ASEAN và Trung Quốc bày tỏ “sự quan ngại về những vấn đề an ninh phi truyền thống ngày càng gia tăng như buôn lậu, ma túy, buôn bán phụ nữ và trẻ em, cướp biển, khủng bố, buôn lậu vũ khí, rửa tiền, tội phạm kinh tế quốc tế và tội phạm công nghệ cao”. Đồng thời, Hội nghị xác định nội dung hợp tác về các vấn đề “an ninh phi truyền thống” bao gồm các cơ chế và khả năng hợp tác cụ thể về: phòng, chống tội phạm ma túy; phòng, chống tội phạm buôn bán người; chống cướp biển; chống tội phạm khủng bố; chống buôn lậu vũ khí; chống tội phạm rửa tiền; chống tội phạm kinh tế quốc tế; chống tội phạm công nghệ cao...
Ở Việt Nam, thực hiện công cuộc đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, trong những năm qua, bên cạnh những thành tựu đạt được, vấn đề an ninh phi truyền thống đang nổi lên như một hiện tượng bức bách của đời sống xã hội. Các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa về an ninh phi truyền thống ở Việt Nam đang có những biến đổi theo chiều hướng bất lợi, là thách thức lớn đối với sự phát triển bền vững của đất nước. Theo đó, các biểu hiện của an ninh phi truyền thống bao gồm: tình trạng tội phạm xuyên quốc gia, khủng bố; mất an ninh kinh tế, an ninh tài chính, an ninh thương mại, an ninh mạng; cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên; ô nhiễm môi trường đất, nước, không khí; biến đổi khí hậu, suy giảm tầng ôzôn, biến đổi các chu trình sinh - địa, suy giảm đa dạng sinh học; thiên tai xảy ra thường xuyên; dịch bệnh...
Có thể kể đến một số vụ việc lớn đã xảy ra gây mất an ninh quốc gia như: Cuộc cải cách “giá - lương - tiền” năm 1985; “Khủng khoảng” của hệ thống ngân hàng Việt Nam trong những năm 1997 - 1998; “Khủng khoảng” tại Thái Bình trong những năm 1996 - 1997, bắt nguồn từ các vi phạm pháp luật về kinh tế và tham nhũng liên quan đến “điện, đường, trường, trạm” ở cơ sở; Vụ xả thải gây ô nhiễm môi trường biển năm 2016 do Công ty Trách nhiệm hữu hạn Hưng Nghiệp Formosa Hà Tĩnh gây ra. Hậu quả là các tỉnh miền Trung, trong đó có 4 tỉnh Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế bị ảnh hưởng nghiêm trọng: cá chết hàng loạt và hủy hoại 450 ha san hô, ảnh hưởng tới đời sống của hơn 200.000 hộ dân, trong đó có 41.000 ngư dân; du lịch biển ở các tỉnh miền Trung bị đình trệ. Trong hai năm 2016 - 2017, tại các tỉnh miền Trung đã xảy ra nhiều vụ biểu tình, gây rối trật tự công cộng do các thế lực phản động lợi dụng vấn đề an ninh môi trường - sự cố Formosa để kích động quần chúng, gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước; Vụ cháy tại Công ty Cổ phần bóng đèn phích nước Rạng Đông, Hà Nội ngày 28/8/2019 khiến người dân xung quanh khu vực này phải di dời đi nơi khác sinh sống; Các vụ sạt lở gây thiệt hại lớn về người và tài sản xảy ra ở các tỉnh miền Trung trong năm 2020; Đại dịch Covid-19 xảy ra trên toàn cầu tác động nghiêm trọng đến mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội;…
Có thể thấy, nếu không bảo đảm được an ninh phi truyền thống thì những thảm họa, khủng hoảng xuất hiện sẽ gây suy yếu nền kinh tế, làm gia tăng tình trạng đói nghèo, bất ổn chính trị, trở thành “ngòi nổ” của những bất ổn xã hội, làm mất niềm tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và chế độ.
Về đặc điểm của an ninh phi truyền thống:
- Các vấn đề an ninh phi truyền thống diễn ra ảnh hưởng trên phạm vi khu vực hoặc toàn cầu, mang tính xuyên quốc gia. Nó có thể phát sinh từ một quốc gia nhưng có khả năng lan rộng với tốc độ nhanh chóng, phạm vi rộng lớn đến quốc gia khác (biến đổi khí hậu, tội phạm mạng, dịch bệnh lây lan nhanh...).
- Các mối đe dọa an ninh phi truyền thống thường do các tác nhân tự nhiên hoặc do các tổ chức ngoài nhà nước, nhóm người hoặc cá nhân tiến hành.
- Các mối đe dọa an ninh phi truyền thống uy hiếp trực tiếp đến cá nhân con người hoặc cộng đồng, đến quốc gia - dân tộc.
- Các mối đe dọa an ninh phi truyền thống bao gồm những vấn đề mang tính phi bạo lực (kinh tế, văn hóa, môi trường, an ninh mạng, dịch bệnh...) và những vấn đề mang tính bạo lực - bạo lực phi quân sự (khủng bố, tội phạm có tổ chức...).
- Giải quyết an ninh phi truyền thống nhấn mạnh đến hợp tác ứng phó, sử dụng biện pháp ngoại giao, bao gồm cả ngoại giao giữa quân đội, công an các nước.
- Về mặt thời gian, mặc dù an ninh phi truyền thống xuất hiện từ rất sớm nhưng về mặt khoa học, vấn đề an ninh phi truyền thống được quan tâm, chú trọng “muộn hơn” an ninh truyền thống. Tuy nhiên, cần phải thấy rằng, nhiều mối đe dọa an ninh phi truyền thống đã xuất hiện từ rất lâu trong lịch sử (dịch bệnh, khan hiếm lương thực, khủng bố, ô nhiễm môi trường, thảm họa cháy nổ,...) nhưng do diễn ra ở phạm vi nhỏ hẹp, quy mô chưa lớn, truyền thông chưa phát triển hoặc vấn đề quyền con người chưa được chú trọng, nên ít hoặc không được quan tâm. Ngày nay, do tác động của toàn cầu hóa, mặt trái của thành tựu cách mạng khoa học và công nghệ, sự mở rộng các phương tiện truyền thông đa phương tiện..., các vấn đề an ninh phi truyền thống có điều kiện lan tỏa nhanh, rộng, ảnh hưởng lớn, trở thành mối quan tâm của các khu vực, các quốc gia và toàn nhân loại.
- Các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa an ninh phi truyền thống hủy hoại an ninh quốc gia dần dần và lâu dài, bởi nó tác động đến các yếu tố mang tính hạt nhân hoặc bệ đỡ cho sự ổn định và phát triển (cá nhân con người, cộng đồng xã hội, hệ thống thể chế, hạ tầng kỹ thuật chiến lược và môi trường sống).
Về phân loại an ninh phi truyền thống
Dưới góc độ khoa học xã hội học, an ninh phi truyền thống bao gồm hai nhóm chính: an ninh xã hội và an ninh con người. An ninh phi truyền thống có cốt lõi là an ninh xã hội, an ninh con người, lấy xã hội, doanh nghiệp, con người làm trung tâm của an ninh2.
Dưới góc độ khoa học tội phạm học, an ninh phi truyền thống bao gồm hai nhóm chính:
- Nhóm an ninh phi truyền thống có yếu tố bạo lực cao: bao gồm tội phạm xuyên quốc gia, khủng bố, các mối đe dọa dẫn tới tình trạng khẩn cấp.
- Nhóm an ninh phi truyền thống có yếu tố bạo lực thấp: bao gồm an ninh kinh tế, an ninh năng lượng, an ninh lương thực, an ninh môi trường, an ninh y tế, an ninh du lịch, an ninh giao thông3,...
Mục tiêu của việc bảo đảm an ninh truyền thống là sự ổn định và phát triển bền vững của Nhà nước, chế độ, độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ. Còn mục tiêu của việc bảo đảm an ninh phi truyền thống là sự ổn định và phát triển bền vững xã hội (cộng đồng), doanh nghiệp, con người. Công cụ bảo đảm an ninh phi truyền thống chủ yếu dựa vào nguồn lực nhà nước, doanh nghiệp, con người, quốc tế.
Tóm lại, khái niệm về bảo đảm an ninh phi truyền thống có thể được hiểu là việc bảo đảm an toàn, không gây nguy hiểm cho cá nhân, quốc gia, dân tộc và toàn nhân loại trước các mối đe dọa có nguồn gốc phi quân sự như biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường, khan hiếm nguồn lực, dịch bệnh lây lan nhanh, khủng hoảng tài chính, an ninh mạng, tội phạm nguy hiểm xuyên biên giới, chủ nghĩa khủng bố…
Nhận diện quản trị an ninh phi truyền thống
Quản trị an ninh phi truyền thống là hoạt động tổ chức và điều hành của Nhà nước nhằm phòng ngừa, kiểm soát các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa an ninh phi truyền thống, bảo đảm an toàn, phát triển ổn định, bền vững của quốc gia, xã hội (doanh nghiệp), con người. Đây được coi là một hoạt động quản trị quốc gia.
Trong hoạt động quản trị phòng ngừa, ứng phó các vấn đề an ninh phi truyền thống có các khái niệm sau:
- Nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, hiểm họa (Threat): bao gồm các sự kiện, hiện tượng không bình thường, có khả năng gây nguy hiểm cho con người, gây thiệt hại về tài sản và môi trường. Ví dụ: bão, lũ, lụt, động đất, cháy, nổ, ô nhiễm môi trường...
- Thảm họa (Disaster): Hiểm họa (hay mối đe dọa) sẽ trở thành thảm họa khi chúng xảy ra ở những nơi có nhiều người sinh sống, hoạt động, gây ra thiệt hại về tính mạng, tài sản và cuộc sống của con người, xâm phạm an ninh quốc gia, ảnh hưởng xấu tới khu vực và thế giới. Ví dụ: bão, lũ lụt; ô nhiễm môi trường; đại dịch Covid-19…
- Khủng hoảng (Crisis): Là sự thay đổi đột ngột dẫn đến vấn đề cấp bách cần phải giải quyết ngay lập tức.
- Quản trị nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, hiểm họa (Threat Management): Là quá trình phòng ngừa, phát hiện, xử lý và triệt tiêu các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, hiểm họa xâm hại đến cơ quan, tổ chức, địa phương, quốc gia, khu vực.
Quản trị khủng hoảng an ninh phi truyền thống là một khâu của hệ thống quản trị an ninh phi truyền thống, bao gồm toàn bộ các hoạt động can thiệp được tiến hành trước, trong, sau thảm họa an ninh phi truyền thống nhằm kiểm soát, ngăn ngừa và giảm tới mức tối thiểu hậu quả mà khủng hoảng an ninh phi truyền thống gây ra.
Trong khoa học, quản trị an ninh phi truyền thống có công thức:
Quản trị an ninh phi truyền thống của một chủ thể = (1. An toàn + 2. Ổn định + 3. Phát triển bền vững) - (1. Chi phí và hoạt động quản trị rủi ro + 2. Chi phí và hoạt động quản trị khủng hoảng + 3. Chi phí và hoạt động quản trị khắc phục hậu quả sau khủng hoảng).
(Subject’s NT Security = (1. Safety + 2. Stability + 3. Sustainable Development) - (1. Cost & Risk Management + 2. Cost & Crisis Management + 3. Cost & Management of Crisis Recovery)
S’S = (S1 + S2 + S3) - (C1 + C2 + C3)
S = 3S - 3C4.
Trên thế giới, tổ chức quản trị thảm họa an ninh phi truyền thống được thực hiện thông qua 5 bước: Prevention (Phòng ngừa), Mitigation/Adaption (Giảm nhẹ/Thích ứng), Preparedness (Sẵn sàng: chuẩn bị lực lượng, cơ sở vật chất), Response (Đối phó), Recovery (Phục hồi).
Có thể áp dụng mô hình này vào thực tiễn của Việt Nam. Theo đó, các giai đoạn trong chu kỳ quản trị thảm họa an ninh phi truyền thống bao gồm: phòng ngừa; giảm nhẹ/thích ứng; cứu trợ; phục hồi; tái thiết và phát triển Phương châm quản trị, phòng ngừa, ứng phó các thảm họa, khủng khoảng an ninh phi truyền thống là: “ba sẵn sàng” (sẵn sàng phòng, chống thảm họa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống như “chống giặc”; sẵn sàng chủ động phòng tránh, ứng phó kịp thời; sẵn sàng khắc phục khẩn trương, có hiệu quả) và “bốn tại chỗ” (chỉ huy tại chỗ, lực lượng tại chỗ, phương tiện tại chỗ, hậu cần tại chỗ) với tư tưởng chỉ đạo là phòng, chống thảm họa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống như “chống giặc”, dưới sự chỉ đạo thống nhất của Trung ương.
2. Tư duy lý luận của Đảng Cộng sản Việt Nam về an ninh phi truyền thống
Nhận thức tầm quan trọng của an ninh nói chung, an ninh phi truyền thống nói riêng, Đảng và Nhà nước ta luôn coi đây là nhiệm vụ thường xuyên, lâu dài, quan trọng của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng (năm 2011) đề cập thuật ngữ “an ninh phi truyền thống”: “sẵn sàng ứng phó với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống mang tính toàn cầu, không để bị động, bất ngờ trong mọi tình huống”5 trong nhiệm vụ đảm bảo an ninh, quốc phòng của đất nước.
Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng (năm 2016) tiếp tục khẳng định: “sẵn sàng ứng phó với các mối đe dọa an ninh truyền thống và phi truyền thống”6. Đảng ta đã đặt an ninh phi truyền thống cùng với an ninh truyền thống, chỉ ra một số vấn đề toàn cầu như an ninh tài chính, an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước, an ninh lương thực, biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh, an ninh mạng, xung đột sắc tộc, tôn giáo, khủng bố; đồng thời, đề cập đến “các hình thái chiến tranh kiểu mới” với hàm ý nhấn mạnh khả năng chuyển hóa giữa an ninh phi truyền thống và an ninh truyền thống.
Đặc biệt, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng (năm 2021) đã tiếp tục khẳng định nhận thức, quan điểm nhất quán về nội dung, thách thức của an ninh phi truyền thống đối với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Đại hội nhấn mạnh: “Những vấn đề toàn cầu như: bảo vệ hòa bình, an ninh con người, thiên tai, dịch bệnh, an ninh xã hội và an ninh phi truyền thống, nhất là an ninh mạng, biến đổi khí hậu, nước biển dâng, ô nhiễm môi trường... tiếp tục diễn biến phức tạp”7, “Những vấn đề an ninh phi truyền thống ngày càng đa dạng, phức tạp, tác động mạnh mẽ”8, từ đó, đề ra nhiệm vụ “sẵn sàng ứng phó hiệu quả với các thách thức an ninh truyền thống và an ninh phi truyền thống”9...; “bảo đảm an ninh kinh tế, an ninh thông tin truyền thông, an ninh mạng và an ninh xã hội... Kịp thời đấu tranh trấn áp có hiệu quả các loại tội phạm, nhất là tội phạm có tổ chức, xuyên quốc gia, tội phạm sử dụng công nghệ cao... Chủ động phối hợp với các quốc gia bảo vệ lợi ích quốc gia - dân tộc; xử lý các vấn đề an ninh phi truyền thống, tạo vành đai bảo vệ Tổ quốc từ sớm, từ xa... Tiếp tục hoàn thiện chính sách, pháp luật về quốc phòng, an ninh phù hợp với hội nhập quốc tế và yêu cầu bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới”10.
An ninh quốc gia và bảo vệ an ninh quốc gia là vấn đề hệ trọng của mọi quốc gia, dân tộc. Đảng và Nhà nước ta luôn đặc biệt quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo duy trì an ninh quốc gia và bảo vệ an ninh quốc gia. Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Bộ Chính trị đã ban hành nhiều nghị quyết, chỉ thị, kết luận chỉ đạo công tác bảo vệ an ninh quốc gia. Qua 13 kỳ đại hội Đảng, nhiệm vụ tăng cường quốc phòng, an ninh, bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, trong đó có nhiệm vụ bảo vệ an ninh quốc gia nói chung, bảo đảm an ninh phi truyền thống nói riêng đã được đề cập và bổ sung, phát triển từ nhận thức, tư duy đến đánh giá, dự báo tình hình, xác định mục tiêu, phương hướng, chủ trương, giải pháp thực hiện.
Trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã nêu những nhận thức mới, tư duy mới về an ninh quốc gia: Lần đầu tiên xác định “an ninh con người”, “bảo vệ an ninh con người” nhằm cụ thể hóa các tư tưởng lập hiến đã nêu trong Hiến pháp năm 2013 và trở thành các mục tiêu, định hướng phát triển đất nước từ năm 2021 đến năm 2025, năm 2030 (kỷ niệm 100 năm thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam) và tầm nhìn đến năm 2045 (kỷ niệm 100 năm thành lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, nay là nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam).
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đặt nhân tố con người, an ninh con người làm trung tâm của mọi hoạt động, bảo vệ an ninh con người vừa là mục tiêu phấn đấu, vừa là động lực bảo đảm sự ổn định chính trị - xã hội và xây dựng, phát triển đất nước trường tồn, thịnh vượng. Đại hội xác định: “bảo đảm an ninh xã hội, an ninh con người, tạo chuyển biến mạnh mẽ trong quản lý phát triển xã hội, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, nâng cao chất lượng cuộc sống và chỉ số hạnh phúc của con người Việt Nam”11. An ninh con người là trạng thái người dân được sống ổn định, an toàn, không bị đe dọa bởi các nguy cơ xâm hại; bảo vệ an ninh con người là bảo đảm và thực thi đầy đủ các quyền con người, quyền cơ bản của công dân được quy định trong Hiến pháp năm 2013, bảo đảm mọi người dân được sống ấm no, tự do, hạnh phúc trong một môi trường xã hội trật tự, kỷ cương, an ninh, an toàn, lành mạnh.
Một điểm mới về mục tiêu bảo vệ an ninh quốc gia ngoài “bảo vệ con người, an ninh con người” đó là “xây dựng xã hội trật tự, kỷ cương, an toàn, lành mạnh” bằng các biện pháp mới hơn, mạnh hơn: “Phát huy cao nhất sức mạnh tổng hợp của toàn dân tộc, của cả hệ thống chính trị kết hợp với sức mạnh thời đại”12 để bảo vệ vững chắc Tổ quốc, giữ vững an ninh quốc gia. Đại hội XIII của Đảng đã bổ sung nội dung “kết hợp với sức mạnh thời đại”13 để phát huy cao nhất sức mạnh tổng hợp nhằm bảo vệ Tổ quốc, giữ vững an ninh quốc gia. Trong 6 nhiệm vụ trọng tâm mà Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII nêu ra, có nhiệm vụ “thực hiện tốt chính sách xã hội, bảo đảm an ninh xã hội, an ninh con người, tạo chuyển biến mạnh mẽ trong quản lý phát triển xã hội, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, nâng cao chất lượng cuộc sống và chỉ số hạnh phúc của con người Việt Nam”14.
Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII phát triển tư duy mới khi đề cập phạm vi bảo vệ an ninh quốc gia không chỉ giới hạn trong phạm vi biên giới hành chính, mà còn yêu cầu mở rộng ra cả bên ngoài biên giới hành chính quốc gia. Chuyển từ tư duy thụ động, bó hẹp, khép kín, biệt lập sang tư duy chủ động, hợp tác và phát triển; bảo vệ an ninh quốc gia từ sớm, từ xa, tạo vành đai an ninh từ ngoài lãnh thổ, biên giới hành chính quốc gia (an ninh đối ngoại…); bảo vệ an ninh không gian, vùng trời quốc gia (an ninh mạng, an ninh không gian mạng, an ninh hàng không…); bảo vệ an ninh dưới lòng đất quốc gia (an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước…).
Đại hội xác định: “Bảo đảm an ninh chính trị nội bộ, an ninh văn hóa tư tưởng, an ninh thông tin truyền thông, an ninh mạng, an ninh kinh tế, an ninh xã hội”15, “Kịp thời đấu tranh trấn áp hiệu quả các loại tội phạm, nhất là tội phạm có tổ chức, xuyên quốc gia, tội phạm sử dụng công nghệ cao, băng nhóm ma túy”16. Đồng thời khẳng định: “Chủ động ngăn ngừa các nguy cơ chiến tranh, xung đột từ sớm, từ xa”17. Trước tình hình thế giới, khu vực diễn biến nhanh, phức tạp, “khó dự báo”, để bảo đảm các mục tiêu phát triển, Đảng ta đã xác định phương hướng: “Chủ động chuẩn bị về mọi mặt, sẵn sàng các phương án bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ và giữ vững an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội trong mọi tình huống”18.
Theo đó, chủ động, tích cực hợp tác quốc tế trong việc chia sẻ thông tin, phối hợp nghiên cứu, quản lý, khai thác và sử dụng hiệu quả, bền vững các nguồn tài nguyên, bảo đảm an ninh sinh thái, an ninh môi trường, an ninh nguồn nước, an ninh lương thực, thích ứng với biến đổi khí hậu, đồng thời giảm thiểu các tác động bất lợi từ quá trình toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế; chủ động phối hợp với các quốc gia bảo vệ lợi ích quốc gia - dân tộc; xử lý các vấn đề an ninh phi truyền thống, tạo vành đai an ninh bảo vệ Tổ quốc từ sớm, từ xa.
Bên cạnh đó, Đại hội đề ra nhiệm vụ xây dựng lực lượng Công an, Quân đội chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại làm nòng cốt bảo vệ an ninh quốc gia nói chung, bảo đảm an ninh phi truyền thống nói riêng. “Đến năm 2025, cơ bản xây dựng Quân đội, Công an tinh, gọn, mạnh, tạo tiền đề vững chắc, phấn đấu năm 2030 xây dựng Quân đội nhân dân, Công an nhân dân cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, hiện đại”19.
Có thể thấy, tư duy mới về nghiên cứu, phát triển lý luận khoa học an ninh nói chung, khoa học an ninh phi truyền thống nói riêng tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII được xác định một cách cụ thể hơn. Đảng ta khẳng định vị trí của lý luận “nghệ thuật bảo vệ an ninh quốc gia, an ninh xã hội” đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ bảo vệ an ninh quốc gia hiện nay. Bên cạnh đó, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII tiếp tục đề cập, bổ sung, phát triển một số vấn đề mới, có liên quan như: xây dựng hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách về quốc phòng, an ninh; hợp tác quốc tế về quốc phòng, an ninh...
3. Giải pháp phòng ngừa, ứng phó với các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống
An ninh phi truyền thống có tác động mạnh mẽ tới sự phát triển bền vững của xã hội, con người. Sự chuyển hóa từ an ninh phi truyền thống thành an ninh truyền thống có thể đe dọa trực tiếp tới sự tồn vong của Đảng, Nhà nước và chế độ xã hội chủ nghĩa, chủ quyền, lãnh thổ quốc gia.
Để phòng ngừa, giải quyết các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, thảm họa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống, cần thực hiện đồng bộ các giải pháp sau:
Thứ nhất, quán triệt sâu sắc quan điểm của Đảng: “Sự ổn định và phát triển bền vững mọi mặt đời sống kinh tế - xã hội là nền tảng vững chắc của quốc phòng - an ninh”. Theo đó, phát triển bền vững, bảo đảm an sinh xã hội, thực hiện công bằng xã hội, xóa đói, giảm nghèo, phát triển văn hóa, giáo dục, khoa học và công nghệ, chăm lo đời sống vật chất, tinh thần và sức khỏe của nhân dân, tăng cường quốc phòng, an ninh trên địa bàn cả nước và từng địa phương... là những vấn đề cơ bản tạo nền tảng vững chắc ngăn ngừa các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, thảm họa an ninh phi truyền thống. Trong chỉ đạo giải quyết các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, thảm họa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống cần đặc biệt coi trọng công tác phòng ngừa, tích cực, chủ động ứng phó nhanh, có hiệu quả khi có tình huống xảy ra. Đồng thời, thực hiện tốt phương châm “bốn tại chỗ”: chỉ huy tại chỗ, lực lượng tại chỗ, cơ sở vật chất tại chỗ, hậu cần tại chỗ.
Thứ hai, nâng cao ý thức trong mọi tầng lớp nhân dân về bảo vệ Tổ quốc nói chung, phòng ngừa, ứng phó với các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, thảm họa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống nói riêng, đáp ứng yêu cầu của thời kỳ mới. Tổ chức nghiên cứu có hệ thống, toàn diện và xây dựng các kế hoạch, phương án quản trị, phòng ngừa, ứng phó, tăng cường tuyên truyền, trao đổi thông tin về các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, thảm họa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống từ cơ sở với sự tham gia của toàn thể hệ thống chính trị và toàn thể nhân dân, trong đó lực lượng Công an nhân dân và Quân đội nhân dân đóng vai trò nòng cốt.
Ưu tiên củng cố, tăng cường nhân lực và phương tiện hỗ trợ cho các cơ quan Công an cấp huyện, cấp xã và các lực lượng khác như bộ chỉ huy quân sự huyện, Bộ đội Biên phòng, Hải quan, Kiểm ngư, Kiểm lâm ở địa phương... nhằm giải quyết ban đầu các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, thảm họa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống xảy ra ở địa phương. Trong trường hợp các địa phương vượt quá khả năng, cần có sự hỗ trợ, báo cáo đề xuất lãnh đạo tỉnh, thành phố xin ý kiến chỉ đạo và hỗ trợ kịp thời. Trường hợp xảy ra thảm họa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống đặc biệt nghiêm trọng, cần báo cáo lãnh đạo tỉnh, thành phố xin ý kiến Trung ương hỗ trợ. Việc điều động lực lượng hỗ trợ các địa phương thực hiện theo nguyên tắc gần trước, xa sau.
Thứ ba, tăng cường công tác phòng ngừa, ứng phó với các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống xảy ra trên đất liền và trên biển.
Lực lượng Công an nhân dân, Quân đội nhân dân chủ động tham mưu cho lãnh đạo cấp ủy, chính quyền, các cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp đề ra các giải pháp phòng ngừa, ứng phó với các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa an ninh phi truyền thống xảy ra trên đất liền.
Đối với công tác phòng ngừa, ứng phó với các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa an ninh phi truyền thống xảy ra trên biển, lực lượng Công an nhân dân, Quân đội nhân dân phối hợp với các ngành tham gia giải quyết các vấn đề: ô nhiễm môi trường biển do khai thác dầu khí; ô nhiễm môi trường biển do vận tải biển; ô nhiễm môi trường biển do các sự cố trên biển; ô nhiễm môi trường biển do rác thải của các khu công nghiệp, khu du lịch, khu dân cư; phòng, chống các cơn bão, lũ lụt, lốc xoáy lớn…; giải quyết các vấn đề nước biển dâng và xâm nhập mặn; xâm thực bờ biển; triều cường...
Thứ tư, tăng cường hợp tác quốc tế về an ninh phi truyền thống trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế.
Hiện nay, vấn đề an ninh phi truyền thống đã vượt khỏi phạm vi lợi ích an ninh quốc gia của một nước, trở thành những thách thức mang tính toàn cầu, bởi hoạt động của tội phạm xuyên quốc gia, khủng bố quốc tế, nhất là khủng bố bằng vũ khí sinh, hóa học, dịch bệnh là “không biên giới”. Để giải quyết những vấn đề này, đòi hỏi phải có sự nỗ lực chung của cộng đồng quốc tế, có giải pháp và bước đi hài hòa, kết hợp giữa kinh tế, chính trị, ngoại giao, pháp luật, khoa học - kỹ thuật và các mặt khác.
Việc tăng cường hợp tác an ninh phi truyền thống giữa Việt Nam và các nước ASEAN cần tập trung vào một số vấn đề: tăng cường hợp tác an ninh phi truyền thống trong khuôn khổ Liên hợp quốc, ASEAN, Interpol..., trong đó ưu tiên hợp tác ASEAN; tiến tới xây dựng, hình thành Diễn đàn Hợp tác quản trị an ninh phi truyền thống giữa các nước khu vực ASEAN; đồng thời, tăng cường hợp tác ASEM, ASEAN +, ASEAN - EU, Interpol và hợp tác song phương, đa phương với Liên hợp quốc và các nước trên thế giới, khu vực về an ninh phi truyền thống.
Thứ năm, xây dựng và đầu tư lực lượng chuyên trách về phòng ngừa, ứng phó với các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, khủng hoảng an ninh phi truyền thống.
Theo quy định của pháp luật Việt Nam hiện nay, Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về an ninh truyền thống và an ninh phi truyền thống. Bộ Công an chịu trách nhiệm trước Chính phủ chủ trì, phối hợp với Bộ Quốc phòng, Bộ Ngoại giao, các bộ, cơ quan ngang bộ thực hiện quản lý nhà nước về an ninh truyền thống và an ninh phi truyền thống. Trước hết, tập trung đầu tư xây dựng, hiện đại hóa lực lượng Cảnh sát phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ thuộc Bộ Công an làm nòng cốt đảm nhiệm các công tác: phòng cháy, chữa cháy, cứu nạn, cứu hộ, ứng phó, giải quyết các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa, thảm họa an ninh phi truyền thống. Về lâu dài, cần xây dựng lực lượng chuyên trách phòng ngừa, ứng phó với các nguy cơ, thách thức, mối đe dọa an ninh phi truyền thống, thành lập lực lượng vệ binh quốc gia đảm nhiệm các chức năng phòng vệ dân sự, tình trạng khẩn cấp, vệ binh quốc gia trên cơ sở lực lượng Cảnh sát phòng cháy, chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ và Cảnh sát Cơ động của Bộ Công an hiện nay.
1. Joint Declaration of ASEAN and China on Cooperation in the Field of Non-traditional Security Issues 6th ASEAN-China Summit Phnom Penh, 4 November 2002, p. 2.
2. Xem GS, TS. Tô Lâm, GS, TS. Nguyễn Xuân Yêm: An ninh phi truyền thống trong thời kỳ hội nhập quốc tế, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2017, tr. 65.
3. Xem Nguyễn Việt Linh: Quản lý nhà nước về an ninh phi truyền thống theo chức năng của lực lượng Công an nhân dân, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 2020, tr. 68.
4. Xem Nguyễn Văn Hưởng, Hoàng Đình Phi: Phương trình cơ bản về Quản trị an ninh phi truyền thống của một chủ thể (Basic Equation of Non-traditional Security of a Subject), Hà Nội, 2016, tr. 25. (đề nghị tác giả bổ sung nhà xuất bản cuốn sách)
5. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2012, tr. 233.
6. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2016, tr. 148.
7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 16, 17, 18, 19. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. I, tr. 106-107, 208, 279, 281, 155-156,
8, 281, 38, 159, 49.
11, 14. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Sđd, t. I, tr. 202.
15. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Sđd, t. II, tr. 152.
Trung tướng, GS, TS. NGUYỄN XUÂN YÊM
Viện trưởng Viện An ninh phi truyền thống, Trường Quản trị và Kinh doanh, Đại học Quốc gia Hà Nội, nguyên Giám đốc Học viện Cảnh sát nhân dân, Bộ Công an
